Bakı, AzerVoice
Öyliya Çələbinin həyatı haqqında məlum olanlar onun səyahət xatirələrini topladığı nəhəng on cildlik əsərinə əsaslanır. Onun tam və əsl adı məlum deyil. Övliya Çələbi adı çox güman ki, onun ləqəbindən gəlir və müəllimi İmam Övliya Mehmed Əfəndiyə istinadla götürülüb. O, qırx ildən artıq müddət ərzində demək olar ki, bütün Osmanlı imperiyası ərzisini və başqa ölkələri gəzərək türk mədəniyyət tarixində misli görünməmiş, bu gün əhəmiyyəti artan bu əsərlə demək olar ki, inteqrasiya olunmuş “Səyahətnamə” adlı böyük bir əsər yazmışdır.
Əsərindəki məlumata görə, 10 Məhərrəm 1020-ci ildə (25 mart 1611) İstanbulda anadan olmuşdur. Atası, Səyahətnamənin bəzi yerlərində Dərviş Mehmed Ağa və ya Dərviş Mehmed Ağa-i Zilli kimi də adı çəkilən Saray-ı Əmirə baş zərgəri Dərviş Mehmed Zıllı Əfəndidir .
Əsərində tez-tez şişirdilmiş xəbərlər verməyi sevən Övliya Çələbi doğulduğu zaman evlərində yetmişə yaxın alim və şeyxin olduğunu, macəra dolu həyatında hər cür bəla və bəladan asanlıqla qurtulduğunu bildirir.
Bunlar yəqin ki, atasının tanınmış adam olduğunu izah etmək üçün yazılıb. Əslində, atasının Kipr adasının fəthində iştirak etdiyini və ona Famaqustanın açarlarını təqdim etməsini yazması bu fikri təsdiqləyir. O, həmçinin I Əhmədin dövründə Kəbənin arxlarını şəxsən düzəldib.
O, əcdadları haqqında qarışıq məlumatlar verir. Ailəsini Germiyanoğulları ilə bağlayır və Hoca Əhməd Yəsəvi nəslindən olduğunu bildirir. Babaları arasında olduğunu söylədiyi Yavuz Ər (bəlkə də Yavuz Özbek) Fatehin bayraqdarıdır.
Övliya Çələbinin açıqlamalarından onun əcdadlarının Kütahyanın Zərəğən məhəlləsində yaşadığı və fəthdən sonra İstanbula gəlib yerləşdikləri anlaşılır. Ailəsinin Kütahyadakı evindən başqa Bursada İnebey məhəlləsində evi, Manisada evi və Sandıklıda ferması var idi. İstanbulda məskunlaşdıqdan sonra ailənin Unkapanıda iki evi və bir mağazası olub. Övliya Çələbi bunlardan danışarkən qeyd edir ki, onların da Kadıköydə üzüm bağları var. O yazır ki, anası Abaza əsilli olub və I Əhmədin dövründə saraya gətirilib və atası ilə evlənib. Ana tərəfdən Mələk Əhməd Paşa, Defterdarzadə Mehmed və İpşir Mustafa Paşa ilə qohumdur. Onun Mahmud adlı bir qardaşı və İnal adlı bir bacısı var idi. Bacı IV. Murad dövründə üsyan edən Balıkəsirli İlyas Paşa ilə evlənmişdi.
Yaxşı bir təhsil almış kimi görünən Övliya Çələbi 7 il Şeyxülislam Hamid Əfəndi mədrəsəsində dərslərə qatılmış, həm də müəllimi Övliya Mehmed Əfəndidən Quran əzbərləmişdi.
O, qələm sənətini atasından öyrənib. Sonra saraya qatılaraq təhsilini Enderunda davam etdirdi. Gözəl səsinə görə o, həm də musiqi təhsili alıb. O, bu baxımdan Dərviş Ömər Əfəndidən bəhrələnib.
Öz ifadəsinə görə, Övliya Çələbi tez-tez IV. O, Muradın hüzuruna çıxar, ağılla, xoş sözlərlə Sultana məsləhətlər də verərdi. Hətta sultan qəzəblənəndə onu çağırardı.
Geniş təsəvvürə və biliyə malik olması onun səyahətə olan marağını qarşısıalınmaz edib. O, əsərində səfərlərinin səbəbini 1040-cı ilin Məhərrəm ayının Aşura gecəsində (1630-cu il, 19 avqust) gördüyü yuxu ilə əlaqələndirir.
Yususunda İstanbuldakı Yemiş körpüsü yaxınlığındakı Ahi Çələbi məscidində peyğəmbəri görür. Yuxusunda həyəcanlanır və “Şəfaət, ya Rəsulullah” demək əvəzinə, “səyahət et, ya Rəsulullah” deyir. Peyğəmbər gülümsəyir və onu şəfaət, səfər və ziyarətlə müjdələyir. Sonra səhabəlrədn Səd ibn Əbu Vakkas da onun gördüklərini yazmasını arzulayır. Bu yuxunu yozan Kasımpaşa Mövləvixanasının şeyxi Abdullah Dədə, “Səd ibn Əbu Vakkasın məsləhətinə əməl edərək, əvvəlcə İstanbulumuzu gəz, tanı və gördüklərini yaz” – deyir. Bu yuxudan sonra Övliya Çələbi səyahətə başlayır.
Övliya Çələbi İstanbuldan kənara ilk səfərini 1640-cı ildə Bursaya etdi.
Atasının icazəsi olmadan getdiyi Bursadan qayıdarkən atası ona nəinki səyahət icazəsi verir, həm də səyahətnamə yazmağı məsləhət görür.
Övliya Çələbinin ilk uzaq ölkələrə səfəri Ketenci Ömər Paşanın Trabzon valisi təyin edildiyi vaxt baş verir. Paşa ilə dəniz yolu ilə Trabzona, oradan da Anapaya gedir.
Burada olarkən Sərdar Hüseyn Paşanın komandanlığı ilə Azak qalasını geri almaq üçün təşkil edilən ekspedisiyaya qatıldı (1641). Ekspedisiya uğursuzluqla başa çatdıqdan sonra Krıma getdi və Bahadır xanın qonağı oldu. O, qışı Baxçasarayda keçirmiş, yazda Azovun fəthində iştirak etmişdir. Krımdan dəniz yolu ilə İstanbula qayıdıb. Lakin onun olduğu gəmi şiddətli tufan səbəbindən batmaq təhlükəsi ilə üzləşib. İstanbula gəldikdən sonra yəqin ki, bu qorxudan dörd ilə yaxın səyahətini dayandırıb. 1645-ci ildə yenidən yola çıxdı. Bu dəfə Yusif Paşanın ordusu ilə Krit yürüşünə qatıldı. Yusif Paşa Xanya qalasının fəthinə şahid olduqdan sonra Çələbi İstanbula qayıtdı.
Növbəti il Mehmed Paşa Ərzurum valiliyinə təyin olunduğu zaman Çələbi, bəzi Anadolu şəhərlərini ziyarət etdi. Bəylərbəyinin Şuşik yürüşündə iştirak etmişdir. O, Azərbaycan və Gürcüstanı gəzib. O, Bakı, Tiflis, İravanda da olub.
1648-ci ilin avqustunda bəylərbəyi təyin edilən Murtaza Paşa ilə Şama gedən Övliya Çələbi Suriya və Fələstinin bir çox şəhərlərinə məmur kimi səfər etmək imkanı qazandı. Murtaza Paşa Şamdan Sivasa köçdükdən sonra onunla birlikdə Sivasa getmiş, müxtəlif vəsilələrlə Orta və Şərqi Anadolunu gəzmiş, sonra İstanbula dönmüşdür (1650).
Elə həmin il İstanbulda olarkən yaxından tanıdığı və qohum olduqlarını bildirən Mələk Əhməd Paşanın böyük vəzir olması həyatında ən mühüm dönüş nöqtələrindən birini təşkil etdi. O, vəzirin ən yaxın adamlarından birinə çevrildi və şahidi olduğu hadisələri açıq yazmaqdan çəkinmədi. O, dövlət xadimlərinin vəziyyətini, münasibətini, üsyanlardakı rollarını və ədalətsiz əməllərini əsərində qeyd etmişdir.
Övliya Çələbi 1657-ci ilin dekabrında İstanbula qayıtdıqdan sonra Bursa, Çanaqqala və Gelibolu ətrafında səyahət etdi. 1659-cu ildə onun üçün yeni bir səyahət fürsəti yarandı. Bu dəfə o, Moldova Voyvodası Stefenitsanı (Stefanita Lupu) ölkəsinə aparan karvana qoşulub.
Üsyançı Wallachian bəy III. O, Mihneanın təlim kampaniyasında və Krım süvariləri ilə müxtəlif basqınlarda iştirak edib. Ədirnəyə qayıtdıqdan dərhal sonra Kösə Əli Paşanın Varad yürüşünə qatıldı. Bundan sonra Bosniya valisi Mələk Əhməd Paşanın yanına gedərək Bosniyanı gəzib. O, bölgədə müxtəlif hərbi əməliyyatlarda iştirak edib, daha sonra Rumeli valiliyinə təyin olunan Mələk Əhməd Paşa ilə Sofiyaya gedib. Vergi toplamaq üçün vəzifə borcunu yerinə yetirmək üçün Rumelini gəzmiş, bu arada Kösə Əli Paşanın Tımışvar səhrasındakı Erdel səfərində iştirak etmişdir (1661). Burada o, Krım əsgərləri ilə Transilvaniyanın hər qarışını dolaşdı.
İstanbula qayıtdıqdan sonra yeni səfər fürsəti gözləyən Övliya Çələbi 1663-cü ildə Fazıl Əhməd Paşanın Avstriya səfərinə qatıldı. O, bu ekspedisiyanın bütün mərhələlərində iştirak edib. Öznün dediyinə görə, Uyvar qəsri fəth edildikdən sonra Bohemiyadan İsveç və Hollandiyaya qədər bir çox ölkələrə səyahət edib. Belqrada qayıtdıqdan sonra Herseqovinada Sührab Mehmed Paşaya məktub götürərək orada Venesiya sərhədində keçirilən əməliyyatlarda iştirak etdi.
Sonra Macarıstana qayıdıb Raab döyüşünün şahidi olmuş və bu döyüş haqqında geniş məlumat vermişdir ( Səyahətnamə , VII, 81-120). 1664-cü ildə Vasvar müqaviləsindən sonra o, yeni fəth edilmiş qalaları ziyarət edərək səfir Kara Mehmed Paşanın müşayiəti ilə Vyanaya getdi. Vyanada İmperator I Leopold və baş komandan Raimondo Graf von Montecuccoli ilə görüşdüyünü, imperatordan aldığı icazə ilə Danimarka, Hollandiya və Brandenburqa getdiyini yazan Övliya Çələbi bir çox ölkəyə səfər etdiyini bildirir, lakin bunun düzgünlüyü şübhəlidir.
Övliya Çələbi yazır ki, bir müddət sonra Krım üzərindən Qafqaza gedib Volqaya qədər çıxıb və bu bölgələri gəzdikdən sonra ticarət karvanına qatılaraq Azak qalasına qayıdıb. 1668-ci ilin may ayında İstanbula qayıdan Övliya Çələbi, həmin ilin dekabrında Ədirnə, Gümülcinə və Saloniki kimi Rumeli şəhərlərini ziyarət etdi. Anaboludan gəmi ilə Kritə getdi. Bu vaxt Kritdəki Heraklion qalasının mühasirəsi davam edirdi. Övliya Çələbi mühasirənin müxtəlif mərhələlərinin şahidi olub. Bu hadisələri “Səyahətnamə” sində qeyd etdiyi kimi , Qəndiyənin fəthini də əsərinə daxil etmişdir (VIII, 558). O, Təhrir komitəsi ilə Kritdə də olub və bu yer haqqında ətraflı məlumat verib.
Bir neçə ay İstanbulda qalan Övliya Çələbi uzun müddət arzuladığı həcc ziyarətini yerinə yetirmək üçün yenidən yola düşüb. O, bu səfərini yuxu ilə əlaqələndirib. Qədir gecəsi Eyüp Sultanın məzarını ziyarət etdikdən sonra yuxusunda atasını və müəllimi Övliya Mehmed Əfəndini görür və ona həccə getməyi məsləhət görürlər.
Övliya Çələbi 1671-ci ilin may ayında dostu Saili Çələbi, üç yoldaşı və səkkiz qul ilə İstanbuldan yola düşdü. İlk dəfə idi ki, heç bir qrupa qoşulmadan öz kiçik qrupu ilə uzun səfərə çıxırdı.
O, öz əsərində həcc yolunu təfərrüatı ilə qeyd etmişdir. Həcc fərzini yerinə yetirdikdən sonra Misirə getdi. Burada olarkən o, bütün bölgəni, Sudan və Həbəşistanı gəzmək imkanı qazandı. O, yəqin ki, Misirdə yazdığı əsərinin onuncu və sonuncu cildini tamamilə bu ölkələrə həsr etmişdir. Onun burada on ildən çox qaldığı anlaşılır. Lakin əsərin onuncu cildi natamam bitir.
Bu səbəbdən Övliya Çələbinin işini tamamlamadan dünyasını dəyişdiyi təxmin edilir. Ölüm yeri və tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Tatixçi Cavid Baysun vəfat tarixinə diqqət yetirərək, kitabın sonundakı məlumatlara əsaslanaraq ilk olaraq bunun 1093 (1682) civarında ola biləcəyini yazmışdır. O, Vyana mühasirəsinin şahidi olduğunu və 1095-ci ildə (1684) sağ olduğunu bildirmişdir.
Övliya Çələbinin Misirdən İstanbula qayıtdıqdan sonra öldüyü və məzarının Meyyitzadə qəbrinin ətrafındakı ailə qəbiristanlığında olduğu iddiaları da var.
Övliya Çələbi heç vaxt evlənməyib. Əsərindəki məlumatlardan belə başa düşülür ki, o, ata yaxşı minir, nizə atırdı, çox çevik və fəal insan idi, hamı ilə yaxşı anlaşır, ünsiyyətcil, hazırcavab, qatıldığı məclislərdə insanları ona qulaq asmağa vadar edirdi.
Dövlət adamlarından daha çox tanışı olmasına baxmayaraq həyatını səyahətə həsr edən Övliya Çələbi, uğur şövqünə qapılıb vəzifə dalınca getməmişdi
Bəzən o, səfir qruplarına qoşularaq daha təhlükəsiz səyahət etmək fürsətindən istifadə edirdi. Ailəsinin zəngin olması onun uzun səyahətləri üçün lazım olan vəsaiti əldə etməyi asanlaşdırmışdı. Əslində, səfərləri zamanı onu xidmətçiləri və ya dostları müşayiət edirdi. Gördüyü xidmətlər müqabilində aldığı atiyələr, səfərlər zamanı bölüşdüyü qənimətlər, satışdan əldə etdiyi gəlirlər də ona yeni gəlirlər bəxş edirdi.
Övliya Çələbinin yazılarında ümumiyyətlə ifadə gözəlliyi üstünlük təşkil edir. Onun üslubu bəzən qrammatik səhvlərə baxmayaraq oxucunu cəlb edir. İfadədə rast gəlinən yazı dilinə uyğun olmayan bəzi rəqəmlər müvafiq yerli əhalinin danışıq dilini çatdırmaq məqsədi daşıyır.
Əslində Övliya Çələbi getdiyi yerlərdə xalqın dilinə, danışıq tərzinə xüsusi önəm verirdi. Sadə və səmimi ifadələri, danışırmış kimi qələmə aldığı cümlələri ilə hər kəsə müraciət etməyi hədəfləyirdi.
Övliya Çələbinin getdiyi yerləri və şahidi olduğu hadisələri əhatə edən on cildlik səyahətnaməsi türk mədəniyyət tarixi baxımından çox əhəmiyyətli bir əsərdir.
Son araşdırmalara görə, Səyahətnamənin orijinal nüsxələri Topqapı Saray Muzeyi Kitabxanasındadır.
