BAKI,AzerVoice
Ehtimal olunur ki, Suriyadakı siyasi mənzərə gələcək aylarda
qarışıq olacaq, çünki bir sıra qruplar yeni sistemdə mövqelərini
təmin etməyə çalışır. Milli dialoq konfransının güvən əksikliyi,
tələskən bölgə payı və xarici maraqların toqquşması ilə üzləşməsi
gözlənilir.Ölkənin gələcəyi Suriya hökumətinin nə qədər çevik
idarəetmə bacarığından asılı olacaq.
Bu gün ölkə rəhbərli qarçısında bir çox ciddi çətinliklər durur ki,
bu hesabatda onlar haqqında daha dolğun və ərtaflı məlumat
veriləcək.
Siyasi vəziyyət
Suriyadakı siyasi mənzərə gələcək bir neçə ayda daha da aydın olacaq. Çünki daxili və xarici müxtəlif silahlı qruplar, siyasi təşkilatlar və mülki qurumlar yeni rejimdə öz maraqlarını müdafiə etməyə çalışır. Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra, Əhməd Şəraa,prezident və sabiq müxalifətçi olaraq, mart 2025-ə qədər müvəqqəti hökumət təyin edildiyini elan etdi və mühüm inzibati, siyasi və təhlükəsizlik təyinatları həyata keçirdi. Bütün diqqət, Suriya cəmiyyətin geniş təbəqələrinin iştirakı ilə yeni dövlətin kimliyini müəyyən edəcək olan milli dialoq konfransına yönəlib.
Milli daloq konfransı
Milli dialoq konfransının elan edilməsi, yeni hakimiyyətin
suriyalılar arasında etnik, dini və siyasi cəhətdən dərin
parçalanmaların böyüklüyünü başa düşdüyünü əks etdirir. Eyni
zamanda, bu, Əhməd Şaraanın hüquqi bir mövqe əldə etmə ehtiyacı
olduğunu göstərir.
Şəraa hesab edir ki, keçid dövrü illərlə davam edəcək. Konfransın
keçid dövrü ilə əlaqədar olaraq bəzi addımların atılacağı
gözlənilir, bunlar arasında: silahlı qrupların, xüsusən də HTŞ -nin
ləğvi, xalq məclisinin ləğvi, əvvəlki konstitusiyanın qüvvədən
düşməsi, rəhbərlik üçün məsləhətçi orqanının yaradılması, yeni
konstitusiyanı yazmaq üçün hüquqi komissiyanın elan edilməsi və ya
müvəqqəti olaraq 1950-ci il Konstitusiyasının qəbul edilməsidir. Ən
önəmlisi isə, Əhməd Şəraayaölkə prezidenti olaraq etimadın
göstərilməsi və ona müvəqqəti hökumət qurmaq səlahiyyətinin
verilməsidir.
Milli dialoq konfransının qarşılaşacağı maneələr gözlənilir; bunlar arasında suriyalı tərəflər arasında güvən əksikliyi, yeni sistemdə öz təmsilçiliyini təmin etmək üçün tələskənlik göstərən müxalif qrupların maraqları və xarici təzyiqlər—beynəlxalq və regional—xüsusi qrupları gücləndirmək məqsədini güdür. Bütün bunlar, konfransın yaxın gələcəkdə keçirilməsini çətinləşdirə bilər və ya onun əhatəli xarakterini və Əsəd rejimi çökdükdən sonra milli birlik məqsədini məhdudlaşdıra bilər. Konfransın təşkilatçılığı və dəvət ediləcək tərəflərlə bağlı hazırlıqlar artıq mübahisələrə səbəb olub; hansının dəvət edildiyi, kimlərin bu qərarı müəyyən edəcəyi və müxalifətin xaricdəki ittifaqı da daxil olmaqla bəzi qurumların və partiyaların istisna edilməsi məsələsi müzakirə olunmaqdadır.
İdarəetmə sistemi və yeni Suriya dövlətinin xüsusiyyətləri
Etnik və dini müxtəliflik, eləcə də yerli və beynəlxalq oyunçuların çoxluğu nəzərə alındıqda, yeni Suriya dövlətinin idarəetmə forması bir neçə amildən təsirlənəcək. Bu baxımdan, Suriyanın gələcəyi müxtəlif senarilərə açıq görünür, məsələn:
•Dəməşqdə mərkəzi idarəetmə modelinin yaradılması: Bu modeldə, Suriyadakı əksər təsirli tərəflər birləşərək bütün Suriyanı mərkəzi idarəyə tabe edəcəklər. Bu, Şəraanın seçdiyi yoldur və gözlənilir ki, xarici tərəflər, xüsusilə Türkiyə tərəfindən dəstəklənsin, çünki vahid və mərkəzləşmiş Suriya, Ankaranın geosiyasi və təhlükəsizlik maraqlarını təmin edir.
•İraq modelinə bənzər, federal sistemin tətbiqi: Bu model, Dəməşqdəki mərkəzi hökumətlə ölkənin şimal-şərqində yerləşən “kürd bölgəsi” arasında balansın qurulmasına əsaslanır. Bu yanaşma, müxtəlif maraqları olan bir çox xarici tərəfdən, məsələn, İraq, "İsrail", bəlkə də ABŞ və Fransa tərəfindən dəstəklənəcək. Lakin, digər tərəfdən, bu model uzunmüddətli olaraq Türkiyə ilə gərginlik yaradabilər.
•Ölkənin coğrafi, dini və etnik əsaslara görə bölünməsi: Xarici müdaxilələr nəticəsində yerli qrupları qorumağa və hər birinə öz idarəetmə sistemini tətbiq etməyə çalışan bir bölünmə olacaq. Bu halda, Dürzi bölgəsi, Ələvi bölgəsi və Kürd bölgəsi yaradılacaq.
Suriyanın gələcəyi hələ də bütün ehtimallara açıqdır. Bununla
belə, bir neçə səbəbdən, ilk senari ən real olanıdır.
Həmçinin, Türkiyə və digər regional ölkələr üçün Suriyanın, hətta
federal sistemdə olsa belə, bölünməsi maraqlı olmayacaq. Son
olaraq, beynəlxalq cəmiyyətin Ukrayna müharibəsi, İsrail-İran
münaqişəsi və Çin ilə ABŞ arasındakı qlobal gərginliklərə
fokuslanması, Suriyadakı vəziyyətin sabitliyini ən təhlükəsiz seçim
halına gətirəcək. Lakin buna ilk növbədə HTŞ-nin zəmanəti
lazımdır.
Əsas məzmun baxımından, Əhməd Şəraanın məqsədi, mərkəzi
idarəetmə sistemi qurmaq və İslam əsaslı bir siyasi sistem
yaratmaqdır, bu da dini və etnik təbəqələrin güc strukturuna daxil
olmalarını kadr və bacarıq əsasında təmin edir.
Seçki mexanizmləri ilə bu cür bir sistem həyata keçiriləcək, amma
keçid dövrü ərzində Şəraanın tərəfdarları, o cümlədən ordu,
təhlükəsizlik və iqtisadiyyat kimi mühüm sahələrdə idarəetməni
saxlayacaq. "Taliban" tipi bir rejimin qurulması
ehtimalı olduqca azdır.Əsas çağırış, Şəraanın keçid dövründə öz
rəhbərliyi altında siyasi bir koalisiyanın qurulması olacaq ki, bu
da uzunmüddətli seçki sistemi ilə çoxpartiyalı bir rejimdə onun
hakimiyyətdə qalmasını təmin edəcək.
Suriyanın təhlükəsizliyi
Yeni hakimiyyət üçün hələ də sabitliyə çatmaq və ölkədəki
həyatın normallaşmasını təmin etmək, ümumiyyətlə, ölkənin
təhlükəsizlik nəzarətini gücləndirmək vaxt ala bilər.
Xüsusilə də, Suriya hələ də praktiki olaraq bir neçə daxili təsirli
oyunçunun mövcudluğu ilə bölünmüş vəziyyətdədir və silahlanma
xaosu, eləcə də ölkədə xarici hərbi bazalar mövcuddur. Suriya, həm
iqtisadi səbəblərdən dolayı spontan olaraq, həm də yeni idarəyə
qarşı müxalif qruplar tərəfindən təşkil edilən etirazlar və
nümayişlər şəklində etiraz dalğaları ilə üzləşə bilər. Bu
etirazlar, keçid dövründə yeni hakimiyyət üçün təhlükəsizlik və
siyasi cəhətdən ciddi bir narahatlıq yaradacaq və ona necə reaksiya
veriləcəyi hələ də bəlli deyil.
Silahlı qruplar
Ölkədə QSD ( PKK-nın Suriya qolu) problem hələ də mövcuddur. Bu münaqişənin həlli, ilk növbədə, ABŞ-ın Suriyadakı hərbi mövcudiyyətinə yanaşmasından asılı olacaq. Xüsusən də, Tramp administrasiyasının mövqeyinə zidd olaraq, bu administrasiyada əhəmiyyətli şəxslər Suriyada ABŞ-ın hərbi rolunun davam etməsini istədiklərini bildirmişdilər. Bundan əlavə, QSD ilə yeni Suriya hakimiyyəti arasında mümkün bir razılaşmanın təbiəti və bunun Türkiyənin təhlükəsizlik maraqlarını nə dərəcədə nəzərə alacağı, Suriya Milli Ordusunun gələcəyini müəyyən edəcək vacib faktorlardan biridir. Başqa sözlə, QSD-nin ABŞ-Türkiyə-Suriya arasındakı bir razılaşma ilə həlli olmadan, Suriya Milli Ordusu Suriya Müdafiə Nazirliyinin tərkibinə daxil olmayacaq və Türkiyə ilə ABŞ-ın Suriyadakı qüvvələri çıxmayacaq.
Cənubda təhlükəsizlik və ordunun inteqrasiyası
Bu il ərzində, Şəraanın Cənub Əməliyyat Mərkəzi və Suveyda bölgəsindəki silahlı qrupları Müdafiə Nazirliyinə tam inteqrasiya etməsi mümkün olmaya bilər. Bunun bir neçə səbəbi var, bunlar arasında; bu qrupların İordaniya və İsrail ilə əlaqələrinin mürəkkəbliyi, cənubda silahlı qrupların vərdiş etdiyi xaotik ortam və ayrıca, nəzərə alınması lazım olan qəbilə və konfessional tarazlıqlar yer alır. Lakin, Müdafiə Nazirliyinin ən azından ağır silahları toplayıb, əhəmiyyətli hərbi obyektlərə nəzarəti bərpa etməsi və təhlükəsizlik qüvvələrini genişləndirərək bu qrupların təsir sahələrini məhdudlaşdırması gözlənilir.
Əl-Suveyda vilayətindəki təhlükəsizlik problemi və İŞİD
təhdidi
Suveyda vilayətinin çoxluğunu təşkil edən druzların təhlükəsizlik
qorxuları, Dəməşqdəki yeni hakimiyyət ilə razılaşmaların
bağlanmasının qarşısında ən böyük maneələrdən biridir. Hələlik, bu
vilayətin sakinləri təhlükəsizlik və hərbi qüvvələrin girməsinə
razı olmayıb və yerli idarə və təhlükəsizlik heyətlərinin yalnız
Suveyda sakinləri tərəfindən təyin edilməsini tələb ediblər.
Dəməşq, druzların qorxularını nəzərə alaraq, onların yerli qruplar
və əyalət liderləri ilə əlaqələri yüngülləşdirmək üçün mərhələli
bir yanaşma tətbiq etməyi gözləyir. İlk addım olaraq, Suveyda
şəhərinin qubernatorunu yerli liderlər ilə razılaşdırmaq və polis
qüvvələrinin heyətini Suveyda sakinləri arasından seçmək
mümkündür.
Bununla yanaşı, İŞİD terror təşkilatının təhdidi hələ də mövcuddur. Onun ünsürləri Suriyanın müxtəlif bölgələrinə yayılblar. Təşkilatın ideologiyasını yenidən canlandırmaq üçün bir sıra amillər mövcuddur: yeni hökumətin milli yönümlü siyasətə üstünlük verməsi və islamçı şüarları tərk etməsi, Qərb və regional güclərlə mürəkkəb münasibətləri (Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, İordaniya, Türkiyə ilə), Fələstin məsələsindən uzaq durması və azlıqlarla münasibətindəki siyasət. Bu amillər İŞİD üçün yeni tərəfdarları cəlb etmək və fəaliyyətini bərpa etmək üçün bəhanələr təmin edə bilər.
Təhlükəsizlik və hərbi qurumlar
Suriya keçmiş idarəçiliyində Müdafiə Nazirliyi və müxtəlif təhlükəsizlik qurumları ən mühüm və güclü dayaqlardan biri olmuşdur. Bu səbəbdən, Əsəd rejimi altında yüksək rütbəli 80%-ə yaxın məmur və zabitlər Ələvi icmasından olub. Təxmini hesablamalar göstərir ki, Müdafiə Nazirliyində çalışanların sayı 400 min civarındadır. Əsədin suqutundan sonra yeni hakimiyyət sabiq təhlükəsizlik işçilərini yeni qiruma almaq istəmir. Yeni hakimiyyət, əsgər və zabitlər üçün qısa müddətli və xüsusi kurslar vasitəsilə yeni üzvləri cəlb etməyə davam edəcək və silahlı qrupları yeni sistemə inteqrasiya edəcək. Əsgər olanlar, çox güman ki, ciddi təhlükə yaratmayacaq, çünki onlar xidmətə könüllü olaraq deyil, məcburi olaraq çağırılıb və keçmiş rejimə qarşı xüsusi bir sədaqətləri yoxdur. Lakin təhlükə əsasən keçmiş zabitlərdə, xüsusi qüvvələrdə və silahlı əlavi qruplarda mövcuddur. Bu qruplar əvvəlki dövrdə təhlükəsizlik və müdafiə sahələrində imtiyazlar əldə etmişdilər, amma bu imtiyazları itiriblər və hazırda siyasi həllin xaricindədirlər. Bu qruplar qısa müddət ərzində yeni hökumətə qarşı hərbi fəaliyyətlər və sabotaj əməliyyatları təşkil edə bilər.
Əcnəbi hərbi bazalar və İsrail təhlükəsi
Suriyada, ABŞ və NATO müttəfiqlərinin hərbi bazaları, Türkiyə bazaları və Rusiya bazaları mövcuddur. Bu xarici qüvvələr müxtəlif yönümlü siyasi gücləri dəstəkləyir. Buna görə, dövlətdə silahın yeganə mülkiyyətinə sahib olma və xarici hərbi bazaların məsələsini həll etmək, hazırkı mərhələnin əsas prioritetlərindən biridir. Yeni administrasiya, xüsusilə Türkiyə və Rusiya ilə bir neçə hərbi bazanın qalmasını istəyəcək, bu, Qərbin və İsrailin təsirinə qarşı bir vasitə kimi işləyə bilər. ABŞ isə, Cənubi Suriya məsələsi və QSD ( PKK-nın Suriya qolu) məsələsi həll edilsə belə, bütün hərbi bazalarını çıxarmağı düşünə bilməz. ABŞ-ın "Tanf" bazasında və Şərqi Suriya bölgəsində məhdud hərbi varlığını qoruyacağı gözlənilir.
İsrail təhlükəsi
Suriyadakı dəyişiklik, İsrailin təhlükəsizlik üçün bir kabus olacaq. Tel-Əvivin yeni rejimin uzun müddətli mövcudluğu ilə bağlı zəmanətləri yoxdur, və Türkiyənin hərbi mövcudluğunun artması, İsrail üçün strateji təhlükəsizlik mühitində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olacaq. Bu, İsrailin sərhədləri yaxınlığında Türkiyə qüvvələrini görməsinə yol aça bilər. Bu səbəbdən İsrail, Suriyanın strateji hərbi varlıqlarını məhv etməyə başladıqdan sonra, Colan təpələrindəki tampon bölgəni və Cəbəl Şeyxin (dağ adı) yüksək nəzarət mövqelərini işğal etmişdir.
İsrailin Suriyadakı yeni administrasiya ilə əlaqələrindəki gərginliklər, xüsusən də yerli qüvvələrə dəstək vermək və təhlükəsizliyi qorumaq mövzusunda yeni tərəflərlə əməkdaşlıq edilməsi, İsrailin müdaxilə üçün daha çox təsir etmək istədiyini göstərir. Suriyanın yenidən qurulmasında dəstək və mümkün təzyiqlər qarşısında, İsrailin sələfi rəhbərlik ilə bağlı narahatlıqları, həm də bu yeni hökumətin xarici təhlükəsizlik məsələlərindəki mövqeyinə bağlıdır.
İsrailin 2025-ci ildəki hərbi strategiyası, sərhəd bölgələrində daha çox təhlil etmə və təhlükəsizliyi təmin etmə məqsədini güdür. Bu, Dera bölgəsi yaxınlığında, 10 km-lik tampon zonada mövcudluğun qorunması və Cəbəyə, Hara, Cümə bölgələrindəki strateji yüksəkliklərin işğalını əhatə edə bilər.Bununla yanaşı, İsrail daha geniş strateji məqsədlərlə, Cənubi Suriyada mövqeyini gücləndirməyə çalışacaq. Hərbi təchizatları, kəşfiyyat və yerli suriyalı proksi qüvvələrinə dəstək verməsi ilə təhlükəsizlik mühitinə yönəlik daha təsirli addımlar atmaq istəyi güdür.
Lakin, İsrailin Dəməşqə qədər irəliləməsi ehtimalı azdır. Yeni administrasiyanın xarici siyasətində sülhə meylli yanaşma, həmçinin dövlətlərarası gərginliyin qarşısını almağa çalışmaq, bunun qarşısını alacaq.
Xarici əlaqələr
Yeni idarəetmə, sanksiyaların qaldırılması, bərpa səylərinin başlaması və iqtisadiyyatın islah edilməsi ehtiyacına xidmət edəcək şəkildə ABŞ və regional tərəflərlə əlaqələrin yenidən qurulmasına prioritet verir. Həmçinin, coğrafi və geopolitik təhdidlər Türkiyə ilə təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində sıx əlaqələrin saxlanılmasını vacib edir və Rusiya və ABŞ maraqları arasında manevr sahəsinin qorunmasını tələb edir. Yeni hakimiyyət xarici siyasəti ümumiyyətlə, xarici tərəflərlə qarşıdurmalardan və gərginlikdən qaçınan və müttəfiq münaqişələrdən uzaq duran bir xarakterə sahib olacaq.
Qərbə meyillilik
Əhməd Şəraa qərbə yönəlmək istəyini göstərdi, bu da Suriyanın
dövlətinin beynəlxalq geosiyasi tənlikdə tarixi şəkildə yenidən
qurulmasını əks etdirəcək. Buna müxtəlif səbəblər var və ən önəmli
səbəblər bunlardır:
1. Rusiyanın və İranın Suriyada tarixi nüfuzu, keçən
onillikdə zirvəyə çatmış və hal-hazırda yeni rejim üçün yerli
təhdid təşkil edir.
2.İqtisadi sanksiyaların qaldırılması, ölkənin yenidən qurulması və
yeni idarəetmə sisteminin sabitliyi üçün qaçınılmaz bir
ehtiyacdır.
3.Şaraa, ABŞ ilə əldə edilən anlaşmaların, Avropa ilə əlaqələri
inkişaf etdirmək və ərəb ölkələrinin əksəriyyəti ilə əlaqələr
qurmaq üçün açar rolunu oynayacağını və bunun yeni hakimiyyətin
beynəlxalq səviyyədə legitimliyini möhkəmləndirəcəyini
qiymətləndirir.
ABŞ-ın Suriyaya qarşı siyasəti, müxtəlif strateji və
təhlükəsizlik məsələlərinə fokuslanır. Ən önəmlisi, "İsrail"
təhlükəsizliyini təmin etmək və Suriyanın işğalçı dövlətə qarşı
fəaliyyət göstərən hər hansı bir qrup üçün mühit olmamasını təmin
etməkdir. Bununla əlaqəli olaraq, İranın Suriyadakı mövcudluğunun
sona çatdırılması və İranın Suriyanı Livana qədər olan quru körpüsü
kimi istifadəsinin dayandırılması da ABŞ-ın məqsədlərindən
biridir.
Bundan əlavə, ABŞ üçün İŞİD təşkilatının təhlükəsinin qarşısını
almaq və Dəməşqin bu istiqamətdə regional və beynəlxalq səylərlə
əməkdaşlıq etməsi də əsas məsələlərdən biridir. Vaşinqtonun
açıqladığı tələblər arasında, Suriyada inklüziv bir hökumət
qurulması və azlıq hüquqlarının təmin edilməsi də yer alır. ABŞ,
yeni Suriya rəhbərliyini Qərb sistemi ilə uyğunlaşdırmaq üçün
təzyiq edəcək və yeni rejimi tanımamaq və sanksiyalarla
sıxışdırmaqla hədələyəcək. Gözlənilir ki, əlaqələr, addım-addım
prinsipi əsasında inkişaf etməyə davam edəcək. Avropa İttifaqı
ölkələrinin də ABŞ-ın mövqeyinə bənzər bir cavab verməsi ehtimalı
var, lakin eyni zamanda, Aİ ölkələri üçün əsas prioritet, daxili
siyasətlərinə təzyiq edən qaçqın məsələsini həll etmək üçün
əməkdaşlığın gücləndirilməsidir.
Rusiya faktoru
Suriyadakı Rusiya mövcudluğu, yeni idarəetmənin əlində ABŞ və Avropa ölkələrinin xüsusilə iqtisadi sanksiyalar məsələsində təzyiqlərə qarşı mühüm bir danışıqlıq kartıdır. Moskva, Suriaya qarşı sanksiyalar davam edərsə, Qərbə alternative olaraq önə çıxacaq, xüsusilə də Rusiya BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür və bu mövqe bir çox məsələlərdə faydalı ola bilər. Lakin bu, Şaraa tərəfindən üstünlük verilən bir seçim deyil, çünki o, hər iki tərəf arasında əlaqələrinin tarazlığını qorumağa meyillidir. Bundan əlavə, Moskva ilə anlaşmalar qurmaq, yeni idarəetməyə, Suriyada və regionda meydana gələ biləcək bəzi düşmən münasibətləri idarə etməkdə kömək edəcək, çünki Rusiya, Suriya məsələsində təhlükəsizlik və hərbi sahədə güclü bir nüfuza malikdir. Buna görə də, yaxın aylarda Rusiyanın Suriyadan tam çıxmasını gözləmək ehtimalı azdır.
Digər tərəfdən, Rusiya, Hmeymim Hava Bazasındakı və Tartus limanındakı hərbi mövcudluğunu qorumaq məqsədilə Dəməşq ilə yaxşı əlaqələr saxlamağa çalışır. Bu mövcudluq, Rusiyanın dəniz doktrinasının mərkəzində yerləşir və 31 iyul 2022-ci ildə təsdiq edilmişdir. Bu baza, Rusiyaya "isti sulara" çıxmaq üçün tək yolunu təmin edir və xüsusilə Qırmızı dəniz, Afrika və Hind və Sakit okean üzrə qlobal logistika əməliyyatlarını dəstəkləyir. Bu mövcudluğun Rusiyaya önəmi, onun Moskvanın beynəlxalq mövqeyi və Qərblə rəqabət aparmaq üçün geniş geosiyasi baxışına bağlıdır. Bu mövqedən əl çəkmək, zəiflik əlaməti hesab ediləcək və bunu ört-basdır etmək mümkün olmayacaq.
Türkiyə faktoru
Suriya, İran təsirinin azaldığı və Türkiyə təsirinin artmağa başladığı bir keçid dövründən keçir. Yeni hakimiyyət, Türkiyəyə doğru vacib hərəkət etməyə çalışarkən, ərəb ölkələrinin əsas gücləri ilə, xüsusən Səudiyyə Ərəbistanı ilə əlaqələrini tarazlamağa çalışır ki, Ankaranın Suriyadakı təsirinin Tehranın zəifləyən təsiri ilə əvəzlənməsindən narahat olan ərəb hökumətləri ilə qarşıdurmadan qaçsın.
Türkiyə, Suriya məsələsində strateji qazanc əldə edib və öz mövqeyini Suriyanın gələcəyini formalaşdıran əsas aktor olaraq müəyyən edib. Gözlənilir ki, Ankaranın Suriya məsələsindəki ambisiyaları digər ölkələrin qıcıqlandıracaq. Türkiyənin Suriya ilə bağlı geosiyasi maraqları ümumilikdə, regional kürd separatçılığını zəiflətmək, İranın təsirini sarsıtmaq, Suriyə ilə dəniz sərhədlərini müəyyənləşdirmək, uzunmüddətli bir ittifaq əlaqəsi qurmaqla ticarət və təhlükəsizlik əlaqələrini gücləndirmək və qaçqınların geri dönməsi məsələsində razılaşmalara daxil olmaqdır.
İran faktoru və risklər
Dəməşq və Tehran arasındakı münasibətlərin yaxın gələcəkdə
gərginliklə müşayiət olunacağı ehtimal edilir. İranın strategiyası,
Suriyanın yeni idarəetməsinin əsas prioritetləri ilə ziddiyyət
təşkil edir;
bu prioritetlər arasında ABŞ ilə münasibətlərin inkişafı, Türkiyə
və Səudiyyə Ərəbistanı ilə əməkdaşlığın gücləndirilməsi və İsrail
məsləsi durur.
Buna görə də, İranın yeni hökumətə Rusiya ilə qurduğu kimi
münasibətlər qurmağa çalışmasına baxmayaraq, Dəməşq İranla
əlaqələri minimumda saxlamağa və Tehranla daha az açıq münasibət
bəsləməyə üstünlük verir. Bu mövqe, eyni zamanda, Suriyadakı xalqın
İranla olan düşmənçilik baxışları ilə də bağlıdır.
Bu şəraitdə, İran Suriyanın yeni idarəetməsi üçün hələ də
regional bir təhlükə mənbəyi olaraq qalır. İranın təsirinin
zəifləməsi, Hizbullahın sünni suriyalıları qətl etməsi və Əsəd
rejiminin dağılması ilə bağlı strateji itkilərinə baxmayaraq,
Suriyanın İran üçün geosiyasi əhəmiyyəti, onu tamamilə göz ardı
etməyi qeyri-mümkün edir.
İranın növbəti addımı, müttəfiq qrupların yenidən təşkil edilməsi
və ya yeni şəbəkələrin qurulması ola bilər, amma bu mütləq yeni
hökumətə qarşı birbaşa təzyiqin başlanacağı demək deyil. Buna görə
də, Suriyanın yeni rəhbərliyi, İranla açıq düşmənlikdən qaçmağa
çalışacaq və əlaqələri az mühitdə saxlayaraq vaxt qazanmaya davam
edəcək.
Ərəb Ddövlətləri faktoru - Keçmişin xətalarından qaçınmaq
Suriya yeni rəhbərliyi, ərəb ölkələri ilə güclü əlaqələr qurmağa, bölünmə təzahürlərindən qaçmağa və regional güclərlə qarşıdurmadan çəkinməyə çalışan bir strateji yanaşma nümayiş etdirir. Ümumilikdə, Suriyanın Səudiyyə Ərəbistanı ilə əlaqələri gücləndirməyə yönəlmiş bir siyasət izləyəcəyini gözləmək olar; bu, İranın strateji itkilərinin və Qətərlə iqtisadi və siyasi əlaqələrin əhəmiyyəti ilə gücləndiriləcəkdir. Dəməşq, həmçinin İraq, İordaniya və Livan kimi qonşu ölkələrlə də yaxşı münasibətlərə önəm verir.
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Misirin mövqeyi isə hələ də bir növ qorxu və düşmənlik qarışığı ilə müşayiət olunur və bu tendensiyanın davam etməsi ehtimalı yüksəkdir. Əbu-Dabi, Suriyadakı dəyişiklikləri, ərəb dünyasında "Ərəb Baharı"nı canlandıran və siyasi İslamı yenidən önə çıxaran bir təhdid olaraq görür. Bu baxış, Qahirənin qiymətləndirməsindən də uzaq deyil, çünki Misirin təhlükəsizlik strukturları, Suriyada uğurlu dəyişikliklərin Misir və digər ərəb ölkələrindəki inqilabları ilhamlandırma ehtimalından narahatdır. Həmçinin, Misirin daha geniş geosiyasi maraqları da vardır, xüsusən də Türkiyənin Suriyadakı təsirinin genişlənməsi ilə bağlı artan narahatlıq.
Ağır iqtisadi vəziyyət
Uzun illər davam edən müharibə, elektrik, su, nəqliyyat və səhiyyə kimi sahələrdə infrastrukturda dərin və uzunmüddətli zərərlərə səbəb olub, ümumi daxili məhsul 90%-dən çox azalıb. Beynəlxalq sanksiyalar, dövlət qurumlarının çökməsi və korrupsiya, daxili və xarici 13-14 milyon insanın qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşməsi ilə Suriya, Yaxın Şərqin ən kasıb iqtisadiyyatlarından birinə çevrilib.
Evlərin təxminən üçdə biri və səhiyyə və təhsil müəssisələrinin yarısı tam və ya qismən məhv edilib. Müharibə, Suriya lirəsinin qiymətində ciddi bir düşüşə səbəb olub, 2010-cu ildə 1 dollar təxminən 45 lirə ilə dəyişilirdi, amma Əsədin devrilməsindən əvvəl bu rəqəm 15000 lirəyə çatıb ki, bu da əhali üçün alıcılıq qabiliyyətinin kəskin azalmasına səbəb olub. Bundan əlavə, neft və qaz sektoru ciddi zərbələr alıb, bu sahə hökumət gəlirlərinin təxminən dörddə birini təşkil edirdi. QSD-nin ( PKK-nın Suriya qolu) nəzarətində olan neft sahələrinin istehsalı 2011-ci ildə 383 min barrel/gün olsa da, 2023-cü ildə bu rəqəm 40 min barrel/günə qədər düşüb.
Ağır iqtisadi vəziyyətə baxmayaraq, Suriyanın yeni rəhbərliyi, ölkəyə sərmayə qoymaq istəyənləri cəlb etmək məqsədilə sanksiyaların qaldırılması üçün mübarizəni davam etdirəcək. Bəzi sanksiyaların yumşaldılması və beynəlxalq cəmiyyətin və bəzi regional güclərin maliyyə dəstəyi verməsi mümkün olsa da, bu dəstək məhdud olacaq. Suriya, xarici sərmayələri cəlb etmək, istehsal sektorlarını gücləndirmək və təbii sərvətlərini, xüsusilə də nefti bərpa etmək üçün öz resurslarını yenidən qurmağa ehtiyac duyacaq. Bu isə sanksiyalar altında mümkün deyil. Tramp administrasiyasının, yeni dövləti şantaj etmək üçün sanksiyaları istifadə etməsi ehtimalı yüksəkdir.
Buna baxmayaraq, müharibə sonrası yeni mühit, sərmayə imkanları təqdim edir. Suriya, əkinçilik üçün əlverişli torpaqlar, gənc işçi qüvvəsi, strateji coğrafi mövqe və zəngin mədəni irs kimi iqtisadi üstünlüklərə sahibdir. Neft və qaz sahəsində də 2.5 milyard barrel ehtiyatlarla iqtisadiyyatın yenidən qurulmasına töhfə verə bilər. Suriya, həmçinin keyfiyyətli pambıq və buğda istehsalında, zeytun yağı və sitrus meyvələri istehsalında dünya səviyyəsində tanınır.
İqtisadiyyatın yenidən qurulması yalnız sanksiyaların qaldırılması ilə deyil, həm də təhlükəsizliyin müvafiq səviyyədə təmin edilməsi, dövlət qurumlarının bərpası və inkişafı, investisiya və ticarət fəaliyyətlərini təşkil etmək üçün yeni qanunvericilik çərçivəsinin yaradılması ilə mümkündür. Bütün bunlar isə siyasi sabitlik və beynəlxalq səviyyədə tanınan bir keçid hökumətinin qurulmasını tələb edir ki, bu da mütləq tələb olunan zaman çərçivəsini müəyyənləşdirmək çətin olacaq.
AzerVoice Analitik Təhlil bürosu/ BAKI,2025-ci
