Məkkə haqqında nələri bilirik?

Bakı,AzerVoice

Məkkə - Ərəbistan yarımadasının şimalında Batniməkkə (Bəkkə) adlı vadidə qurulub. Mərkəzində Kəbə olan bu vadinin ortasındakı çuxur əraziyə “Bəthau Məkkə” (seldə qumluq) deyilir.
Bu ərazinin şərqində Səfa və Mərvə təpələri ilə bərabər Ebukubeys, qərbdə Kuaykıan, cənub-qərbdə Sevr, şimal-şərqdə Nur (Hira) və Sebir dağları var.
Həcc ziyarətinin yerinə yetirildiyi Ərəfat, Müzdəlifə və Mina Məkkənin şərqindədir. Şəhərin Qırmızı dənizlə əlaqəsi cahiliyyət dövründə Şuaybe limanı, İslamdan sonra isə Ciddə limanı vasitəsilə təmin edilib.

Quranda “əkin bitməyən bir vadi” (İbrahim 14/37) kimi təsvir edilən Məkkə ətrafı, səhra xarakterli relyefə, tikanlı, bodur ağac və kollardan ibarət nazik və seyrək təbii bitki örtüyünə malikdir.
Quru və isti iqlimə malik olan Məkkə, nizamsız yağışlar və yerləşdiyi yer səbəbindən tarix boyu dəfələrlə su altında qalıb.

Kəbə müsəlmanların qibləsi olduğu üçün İslam coğrafiyaşünasları III. (IX) əsrdən bəri Məkkənin mərkəzində yerləşən Kəbəyə görə dünyanı hissələrə bölən dizaynlar hazırlayıblar.
Bu dizayna görə də dünya Kəbənin mərkəzində olan dairə şəklindədir. Dünyanın hər bir ölkəsi Kəbənin bir tərəfinə baxır. Buna görə də Kəbə ətrafında təvaf dünyanın öz ətrafında fırlanmasını simvolizə edir.
Coğrafiyaşünas alim Bəlx, öz əsərlərində Quranda “ummulkura” (şəhərlərin anası) kimi təsvir edilən Məkkənin yerləşdiyi Ərəbistan yarımadasındakı ölkələri təsvir edərkən Məkkə ilə başlamışdır.

Məkkə adının çəkildiyi məlum olan ən qədim sənəd II Ptolemeyin əsəridir. Onun Coğrafiya adlı əsəri XI əsrə aiddir. Burada Məkkə Asiyanın altıncı xəritəsində Makoraba kimi xatırlanır. Ancaq bu tarixdən çox əvvəl Məkkə üçün başqa bir ad olan Bekkenin Əhdi-Ətiqdə yer aldığı (Zəbur, 84/6) və tərcümələr zamanı təhrif edildiyi iddia edilir.
Əhdi-Ətiqdə, Hz. İbrahim peyğəmbərin təsvirləri, Qurani-Kərimdə İbrahimin həyatını izah edərkən edilən təsvirlər vasitəsilə verilir.

İbrahimin ailəsi ilə birlikdə Məkkəyə gəlməsi ilə bağlı məlumatlar arasında oxşarlıq vardır, belə ki, Əhdi-Ətiqdə, Hz. İbrahimin həyat yoldaşı Həcərdən bəhs edərkən (Təkvin, 16/14, 21/19) təsvir edilən su mənbəyi Məkkədəki Zəmzəm quyusu olmalıdır.

Səba və Həbəş dillərində “müqəddəs ibadət yeri, məbəd” mənasını verən Makoraba, Cənubi Ərəbistan qrafikasında “mkrb” kimi yazılan, saitlərin göstərilmədiyi, eyni məna ilə yazılan “mekverab” sözündən əmələ gəlib və əsas götürülüb.
Ərəb kökündən olan makreb sözü - qurban yeri, qurbangah, müqəddəs yer mənalarını verir.

Başqa bir fikrə görə, ərəb məsdərlərinin “mkk” (ev) və “rbb” (tanrı) birləşməsini birləşdirərək məkreb şəklini alıb. Hər iki halda Məkkə adı Kəbə və şəhərin dini mərkəz olması ilə bağlıdır.

​Məkkə Kəbənin yerləşdiyi və müqəddəs şəhər sayıldığı üçün ona çoxlu adlar verilib. Məkkənin yanında Bekkə və "ummulkura" yerləşir, çünki o, bütün yaşayış məntəqələrinin mərkəzi hesab olunur, Quranda şəhərin digər adları “yer və müsəlmanların qibləsi” kimi qeyd olunub.
Yenə bəzi ayələrdə Məkkə “karye” (ən-Nəhl 16/112), “məad” (əl-Qəsəs 28/85), “əl-beladu’l-emin” (ət-Tin 95/3) kimi qeyd olunur. Quranda həm Məkkə, həm də Bəkkə adı keçdiyi üçün adın ilk hərfi və əhatə etdiyi ərazilər müzakirə edilmiş və Bekkənin Kəbə və ya onun ətrafı və ya şəhərin bir hissəsinə, Məkkəyə uyğun olduğu irəli sürülür.


Ancaq ərəblər “mim” hərfini yaxın tələffüz səbəbiylə “be” yə çevirərək istifadə etdiyi üçün Bekke şəhərin digər adı olduğuna qərar verilib. Bunlardan başqa Məkkə bu adlarla ziyarət edilir: salah, basse, bessâse, el-besase, nasse, el-beledü'l-haram, el-mescidü'l-haram, arş (ariş), kadis, kadise, makdese , kusi, hərəm, berra, mu'tışə, ratec, ümmü rəhm, ümmü'r-rəhman, ümmü zəhm, ümmü subh, büsək, rə's, nabiye, baniye, Batha, fəran, tac, sebbuha.

Məkkənin əsl əhəmiyyəti ondan irəli gəlir ki, Allaha ibadət etmək üçün tikilmiş ilk məbəd olan Kəbə, (Ali İmran 3/96) burada yerləşir.
Qurani-Kərimdə Allahın evi sayılan Kəbənin yerləşdiyi Məkkə və ətrafının hər cür təcavüzdən qorunan etibarlı bir yer (hərəm) və insanların mənəvi cəhətdən təmizləndiyi bir məkan olduğuna diqqət çəkilir.
Məkkəni Allah Özü müqəddəs etdi və bu vəziyyət Məhəmməd peyğəmbərin şəhərin təhlükəsiz yerə çevrilməsi üçün dua etməsinə səbəb oldu (əl-Bəqərə 2/126; İbrahim 14/35). Kəbəni əhatə edən Məscidül-Həram ilə müxtəlif dövrlərdə yenilənən aləmlər arasındakı məsafə 6-18 km arasında dəyişir.

Məkkənin yaşayış məntəqəsi kimi meydana çıxmasında ən mühüm təyinedici amil onun mərkəzində yerləşən Kəbədir.
Bu baxımdan Məkkədə şəhər həyatı Kəbənin tikintisi ilə başlamışdır. Məkkənin həzrəti İbrahim peyğəmbərin və ailəsinin buraya gəlməmişdən əvvəlki tarixi haqqında çox məlumat yoxdur. İddia olunur ki, Hz. İbrahimdən əvvəl Məkkədə və ya onun ətrafında Əməlikə və Bəni Curhuma mənsub bəzi şəxslərin qeyd edilməsi orada oturaq bir həyatın mövcudluğuna dəlalət edir (İbn Səd, I, 41; Ezraki, I, 80-82). Qurani-Kərimdə İsmailin Hz. İbrahim peyğəmbər tərəfindən Məkkəyə gətirildiyi və Kəbənin tikintisində birlikdə çalışdıqları qeyd edilir (Bəqərə 2/125, 127; İbrahim 14/37).

“Üç dəfə Məkkəyə gəldi və üçüncü dəfə Kəbə tikildikdən sonra insanları həccə dəvət etməklə vəzifəsini tamamladı”,- deyə göstərilir.
İbrahimin İsmaili burada qoyub Fələstinə qayıtdığı barədə şayiələr var (İbn Səd, I, 41; Ezraki, I, 58-59). Əksər rəvayətlərə görə, vətəni Yəmən olan Curhum əhalisi, Zəmzəm suyu aşkar edildikdən sonra gəlib Məkkə ətrafında məskunlaşdılar. Hz. İbrahimin nəslindən ərəbcə danışan ilk şəxs olan İsmail də bu dili Curhum əhlindən öyrənib. Qısa müddətdə Məkkədə cürhumluların sayı artdı və ilk dəfə Hz. İsmailin çatdırdığı dini qəbul edən cürhumlular zaman keçdikcə tövhid inancından uzaqlaşaraq, hökm sürdükləri Məkkəyə gələnlərə işgəncə və zərər verməyə başladılar.

Arim tufanından sonra Məkkə və ətrafına gələn Huzaa və Kinana oğulları şəhərə hücum edərək Amalikanın qolları olan İyad, Katura və Cürhumlunu məğlub edərək Məkkə üzərində hakimiyyətlərini qurdular. Huzaa qəbiləsindən Amr ibn Luhey, Məkkə və Kəbənin idarəçiliyini öz üzərinə götürdüyü zaman tövhid ənənəsini tamamilə pozaraq şəhərdə bütpərəstliyi yaydı.

V əsrin birinci yarısında Qusay ibn Kilab, Kinana və Kudaa qəbiləsinin köməyi ilə Məkkəyə hakim oldu. Beləliklə, qurulandan bəri bir-birinə qarışan Məkkə və Kəbənin idarəsi Qureyşin əlinə keçdi. Qusay, Məkkə və Kəbənin idarəsi ilə bağlı nədva, qiyadə, liva, hicabe (sidane), siqaye və rifade kimi bütün xidmətləri öz üzərinə götürdü. Qusaydan sonra oğlu Əbdüddar Məkkə və Kəbənin idarəsini öz üzərinə götürdü. Lakin bu vəziyyət Qureyşin digər qolları arasında ixtilaflara səbəb oldu və Məkkəlilər vəzifə bölgüsündə üç qrupa bölündülər. Müqavilə nəticəsində hicabe, liva və nadvə vəzifələri Əbdüddâroğullarına həvalə edildi; Əbdümənafoğullarına siqaye, rifade və qiyadə verildi və bu vəziyyət Məkkənin fəthinə qədər davam etdi.

Darunnədvə, Məkkə ilə bağlı qərarların qəbul edildiyi zadəganlar məclisi idi. Məkkədəki Qüreyş qəbilələrinin - Quseyidlərdən başqa, yaşı qırxdan yuxarı olan başçılarının da iştirak etdiyi bu məclis, Darünnədva tikilməzdən əvvəl Qusayın evində keçirilirdi.

Qusay, Qüreyşin müxtəlif qollarını Məkkədə məskunlaşdırdı və beləliklə qəbilə yarı köçəri həyatdan oturaq həyat tərzinə keçdi. Şəhərin ətrafı əkinçilik üçün əlverişli olmadığından insanlar ancaq Məkkənin yaxın ətrafında ticarət edərək çörək qazanmağa çalışırdılar. Məkkəlilər öz şəhərlərinə gələn xarici tacirlərdən mal alıb öz aralarında və ətrafdakı ərəblərlə ticarət edirdilər. Qusayın Məkkə iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün başlatdığı təşəbbüslər onun oğlu və Hz. Məhəmməd Peyğəmbərin böyük babası Haşim ibn Əbdumanaf tərəfindən davam etdirilib.

Haşim öz tayfası adından bəzi dövlət və tayfalarla, xüsusilə Sasanilər, Himyarilər, Həbəşlər, Qasanilər və Bizanslarla diplomatik və ticarət əlaqələri qurmuş, Məkkə və ətrafı ilə məhdudlaşan Qüreyşin ticarətini, daha geniş ərazilərə yaymışdır. Beləliklə, Məkkə beynəlxalq ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilib. Hücum təhlükəsi olmadığına və sığınacaq müqəddəs yer (hərəm) olması Məkkənin sürətlə inkişaf etməsinə şərait yaratdı. Ətraf ərazilərdə yaşayan və bədəvi həyat tərzi keçirən Əhəbiş qəbilələri ilə bağlanan razılaşmalar iqtisadi inkişafı təmin edən digər amil idi. Beləliklə, Ərəbistan yarımadasının iqtisadiyyatı Məkkənin rəhbərliyi altında mərkəzləşdi. Hər il qışda Yəmən və Həbəşistana, yayda isə Suriya və Anadoluya ticarət səfərləri etməyə başlayan Məkkəlilər, Bizans-Sasani rəqabətindən faydalanmağa çalışır, eyni zamanda həcc mərasimlərindən daha çox gəlir əldə etməyə çalışırdılar.

İslamdan əvvəl Məkkə coğrafi mövqeyi, dini və ticarət mərkəzi olması səbəbindən zaman-zaman Roma, Bizans, İran və Həbəş hökmdarlarının diqqətini cəlb etmiş və şəhəri öz nəzarətləri altına almağa cəhd etmişlər.

Çünki Ərəbistan yarımadasını həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən nəzarətdə saxlamağın yolu əsasən Məkkənin hökmranlığından keçirdi.

Osman ibn Huveyris Məkkə hakimi olmaq üçün Bizans imperatorundan lazım olan sənədi aldı. Huveyris ziyarət etdiyi Qasani əmiri tərəfindən qısqanclıq ucbatından öldürüldü. Həbəş Krallığının müstəqil Yəmən valisi Ebrehe əl-Eşrem ərəblərin Kəbəni ziyarət etməsinə mane olmaq üçün Sənada kilsə tikdirdi, lakin məqsədinə çata bilməyəndə Kəbəni dağıtmağa qərar verdi.

Şəhərin dini mərkəz və Məkkəlilər statusunu ortadan qaldırmağı, ticarət fəaliyyətlərinə son qoymağı planlaşdırırdı. Bu yolla Əbrəhə Sənanı Ərəbistanın mərkəzinə çevirəcək və Məkkəni ortadan qaldıraraq Suriyaya uzanacaq və Sasanilərlə döyüşən Bizansa kömək edəcəkdi. Ordusu ilə Məkkə yaxınlığındakı Muğamməsdə qalan Əbrəhə, bütün cəhdlərinə baxmayaraq şəhərə girə bilməyib.

Əbrəhənin uğursuz cəhdindən sonra Ərəbistan yarımadasında Məkkənin nüfuzu daha da artdı. Qureyşlilər Məkkədə yaşadıqları və Kəbəyə xidmət etdikləri üçün özlərinə bəzi dini-iqtisadi imtiyazlar verir, qaydalar qoyur, şəhərin iqtisadiyyatının inkişafına şərait yaradacaq fəaliyyətlərlə məşğul olurlar. Bu dövrdə Məkkə və onun ətrafında təxminən 10 min insan yaşayırdı. Bütpərəstliyin hakim olduğu şəhərdə tövhidə inanan həniflər və az sayda xristianlar var idi. Kəbədə və ətrafında 360 bütdən başqa da, əksər evlərdə bütlər var idi.
Hz. Məhəmmədin doğulduğu illərdə Beni Əbdümənafın qolları olan Haşim, Müttəlib, Əbdüşəms və Nevfəlin oğulları şəhərdə hökmranlıqlarını hiss etdirməyə başladılar.

Haşim oğullarının lideri Əbdülmüttəlib, Zəmzəm quyusunu yenidən xalqın xidmətinə vermək və Məkkəlilər adından Ebrehe ilə görüşlərdə iştirak etmək kimi fəaliyyətləri ilə Məkkədə seçilən mövqeyə sahib idi. Əbdülmüttəlibin vəfatından sonra onun yerinə keçən oğlu Zübeyrin başçılığı ilə bəzi Qureyş qəbilələri Məkkədə haqsızlığa məruz qalanlara kömək etmək üçün Hilf əl-fudul həyata keçirdilər. Peyğəmbərlikdən əvvəl ticarətlə məşğul olan Hz. Məhəmməd şəhərdə haqsızlığa məruz qalan tacirlərin hüquqlarına şəxsən nəzarət edərək, Hilfü'l-fudulun fəaliyyət göstərməsinə töhfə verdi. Otuz beş yaşında ikən Kəbədə Həcərul Əsvədin (qara daş) yerinə qoyulması zamanı baş verə biləcək münaqişənin qarşısını aldı.

Hz. Məhəmməd, peyğəmbər olduqdan sonra İslam dinini yaymaq üçün fəaliyyət göstərmiş və Məkkədə keçmişdən miras qalmış tövhid inancına zidd olan bütün ənənələrə qarşı çıxmışdır.
Rəsulullah əvvəlcə İslamı gizli şəkildə çatdırdı. Müsəlmanlar peyğəmbərliyin dördüncü ilində müəyyən sayda və inam hissinə çatdıqca, dəvət bütün şəhəri əhatə etdi. Bu əsasda qurulan nizamın pozulacağından narahat olan Umeyyə oğulları və Mahzumo ğulları kimi şəhər aristokratiyasını təmsil edən qəbilələrin əhəmiyyətli bir hissəsi İslama və Hz. Peyğəmbərə qarşı çıxdı.

Məkkəli müşriklərin şiddətli hücumlarına və işgəncələrinə məruz qalan bəzi müsəlmanlar Həbəşistana hicrət etdilər. Məkkədə qalan müsəlmanlar müşriklərin zülm və işgəncələri ilə yanaşı, təxminən üç il Əbu Talib məhəlləsində cəmiyyətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşadılar. Məkkədə İslamı təbliğ etməyin mümkün olmadığını görən Peyğəmbər, Əqəbə beyətindən sonra səhabələrinə Mədinəyə hicrət etməyə icazə verdi. Üzrlü insanlar istisna olmaqla, hamıdan sonra özü də Mədinəyə hicrət etdi.

Bisetdən (peyğəmbərlikdən) sonra Məkkəli müşriklərlə müsəlmanlar arasında başlayan mübarizə Mədinəyə hicrətdən sonra iki şəhər arasında qarşıdurmaya çevrildi.

Məkkə-Mədinə mübarizəsi Məkkə karvanlarının iqtisadi təzyiqi ilə başladı. İki şəhər arasında ilk böyük qarşıdurma olan Bədr döyüşündə aldıqları məğlubiyyət Məkkəli müşriklərin yarımadada hakimiyyətlərini sarsıtmasına səbəb oldu. Sonra Uhudda qazandıqları üstünlük Hz. Peyğəmbərin Mədinədə nüfuzunu qırmağa kifayət etmədiyi üçün heç bir nəticə vermədi. Daim güclərini itirən Məkkəlilər Xəndək döyüşündə Mədinəyə qarşı son addımlarını atdılar. Lakin bundan heç bir nəticə əldə edə bilmədiklərindən Mədinəyə qarşı heç bir tədbir görməyə güc tapmadılar. Peyğəmbər ümrə üçün Məkkəyə gəldi. Peyğəmbəri və onun səhabələrini şəhərlərinə buraxmasalar da, Hüdeybiyyə müqaviləsi ilə Mədinə dövlətini tanımalı oldular.

Hudeybiyyə müqaviləsi ilə Bənu Bəkr ibn Abdumenat ilə Huzaa arasında cahiliyyət dövründən bəri davam edən qan davasının aradan qaldırılmasına baxmayaraq, Qüreyşin dəstəyini alan Bənu Bəkr, Huzaya gecə basqını təşkil edərək qəbilə başçısı Kəəb ibn Əmri və Huzayada bir neçə nəfəri öldürdü.

Bunun üzərinə Huzaya qəbiləsi Mədinəyə bir heyət göndərdi. Peyğəmbər Qureyşə məktub göndərərək onlardan Bəni Bəkrlə ittifaqdan əl çəkmələrini və ya öldürülən Huzaya qəbiləsoindən olanların fidyələrini ödəmələrini xahiş etdi. Əks halda Hudeybiyyə müqaviləsinin pozulacağına görə onlarla döyüşəcəyini bildirdi. Qureyşlilər fidyə ödəməkdən və Bəni Bəkrlə dostluqdan əl çəkməsələr də, Hüdeybiyyə müqaviləsini yeniləmək üçün öz liderləri Əbu Süfyanı Mədinəyə göndərdilər. Lakin Əbu Süfyan Mədinədə etdiyi cəhdlərdən heç bir müsbət nəticə ala bilmədi.

Məkkəyə piyada getməyə qərar verən Hz. Məhəmməd Peyğəmbər, qan tökməmək və düşməni hazırlıqsız tutmaq üçün gedəcəyi yeri gizli saxlayaraq səfər hazırlığına başladı.
İslam ordusunun böyüklüyündən panikaya düşən Qüreyşlilər, Əbu Süfyanı Peyğəmbərin yanına göndərdi. Əbu Süfyanın rəhbərliyi ilə Hz. Peyğəmbərin qərargahına gedən heyət üzvləri İslamı qəbul edərək Məkkəyə qayıtdılar.

Bu vəziyyətlə üzləşən Məkkə əhalisi İslam ordusuna müqavimət göstərmək mümkün olmadığını anladı. Əbu Süfyanın Kəbənin həyətində Məkkəlilərə İslamı qəbul etdiyini və onların təslim olmaqdan başqa çarələrinin olmadığını deyərək Məscidül-Hərama və ya öz evinə sığınmağı tövsiyə etməsi Məkkənin təslim olması demək idi.

Rəsulullah başda Əbu Süfyan, Ümmü Hani, Hakim ibn Hizam, Əbu Ruveyha kimi Məkkəlilərin evlərinə pənah aparanları himayə edib, onların qəlbini İslama isitmək istəyənləri qorudu.

Eyni anda dörd qoldan Məkkəyə girməyi planlaşdıran Rəsulullah sərkərdələrinə lazım olmadıqca döyüşməməyi, qaçanların arxasınca getməməyi, yaralıları və əsirləri öldürməməyi, Səfa təpəsində onunla görüşməyi bildirdikdən sonra Xalid ibn Vəlidin hərəkətə keçməsini əmr etdi.

Mərkəzi birliyin rəhbəri Hz. Peyğəmbər, Məkkənin yuxarı hissəsindən şimal-qərbdəki Ezahir yolu ilə Məkkəyə daxil oldu, Hacunda qaldı və Səfa təpəsində digər qoşunlarla görüşdü.

Məhəmməd peyğəmbərin Məkkəyə daxil olduğu tarixlə bağlı müxtəlif rəvayətlər olsa da, fəthin 20 ramazan (11 yanvar 630-cu il) baş verdiyi ümumi qəbul edilir.

Sonra Məscidül-Hərama gedən Peyğəmbər Kəbəni təvaf etdikdən sonra etdiyi çıxışında Məkkənin hərəm olduğunu və bu statusun davam edəcəyini vurğuladı; Məkkəlilərə verilən etimad nəticəsində ümumi amnistiya elan olunduğunu bildirdi.

O, Məscidül-Həramda, yuxarıda adı çəkilən şəxslərin, evlərində sığınanların, silahlarını yerə qoyanların əmin-amanlıqda olduğunu, əsir götürülənlərin öldürülməyəcəyini və heç birinin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmayacağını dedi.

Hz. Peyğəmbərə və müsəlmanlara qarşı düşmənçiliyi ilə tanınan on nəfərə yaxın şəxs ümumi amnistiyadan çıxarılıb. Onlardan üçü tutularaq öldürüldü, İkrimə ibn Əbu Cəhl kimi bəziləri Məkkədən qaçıb, bəziləri isə sonradan əfv olunub.

Kəbə və ətrafı şirk əlamətlərindən təmizləndikdən sonra Kəbənin içində iki rükət namaz qılan Rəsulullah, Bilal Həbəşiyə, Kəbənin damına çıxıb azan oxumağı əmr etdi. Məkkəlilər, Hz. Peyğəmbərə beyət edib müsəlman oldular. məhkum kimi rəftar edilmədən azadlığa buraxılan bu şəxslərə “tüləka” deyilirdi.

Məkkənin müharibə, yoxsa sülh yolu ilə fəthi və torpaqlarının qənimət kimi bölüşdürülməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bunlardan birincisinə görə, fəth sülh yolu ilə baş vermişdir.

Hz. Peyğəmbərin məkkəlilərə verdiyi əmanət və elan edilən ümumi amnistiya da sülh müqaviləsidir. Kəbənin hörmət və ehtiramla anılacağı gün elan edilən fəth günündə, bu müqavilə əsasında Məkkə evləri və torpaqları döyüşən qazilər arasında bölüşdürülməmiş, sahiblərinə qalmışdı.

İlk mənbələrdə yer almayan başqa bir görüş isə Xalid ibn Vəlidin döyüşməli olduğu şəhərin aşağı hissəsinin müharibə ilə, yuxarı hissəsinin isə sülh yolu ilə fəth edildiyi iddia edilir.
Məkkənin fəthi ilə bağlı ümumi qəbul edilən fikir budur ki, şəhər müharibə yolu ilə fəth edilmiş, lakin Allah Rəsulunun qərarı ilə torpaqları bölünməmiş və xalqına təhlükəsizlik təmin edilərək azad edilmişdir.