BAKI,AzerVoice Analitik İnformasiya Mərkəzi
İtin "insanın ən yaxşı dostudur" anlayışı, Qədim Misir sivilizasiyasının qurulmasından xeyli əvvəlki dövrlərə gedib çıxır. Ancaq misirlilər itlərin dəyərini ilk tanıyan və onların xüsusi bacarıq və qabiliyyətlərinə dərin rəğbət göstərən ilk xalqlardan biri olmuşlar.
Qədim Misir, əsasən pişiklərlə assosiasiya olunsa da, itlər də eyni dərəcədə məşhur və yüksək qiymətləndirilirdi. Misirşünas Marqaret Banson qeyd edir ki, itlər “ehtimal ki, Sülalələrdən əvvəlki dövrdə Misirdə evcilləşdirilmişdi” və “onlar misirlilərə həm ovçu, həm də dost kimi xidmət edirdilər.
İt yaxalığı və ipi çox güman ki, daha əvvəl Sümerlər tərəfindən hazırlanmışdı, baxmayaraq ki, Mezopotamiyada bu cür alətlərin mövcudluğu e.ə. 3500-cü ildən sonrakı dövrlərə aiddir. Məsələn, Ur şəhərində tapılmış qızıl Saluki kulonu e.ə. 3300-cü ilə aiddir. Lakin ehtimal olunur ki, bir çox digər ixtiralar kimi, it yaxalığı və ipini də Sümerlər icad etmişdilər, çünki itlər həmin bölgədə Misirdən daha əvvəl evcilləşdirilmişdi.
Evcilləşdirmə və İtlər
Sülalədən əvvəlki dövrdə (e.ə. təqribən 6000–3150) inək, qoyun, keçi, donuz, eşşək və müxtəlif quş növləri evcilləşdirilmişdi. Bunu məzar tapıntıları və torpağın çox istifadə olunması göstərir. Erkən Sülalələr dövrünə (e.ə. 3150–2613) gəldikdə isə, mal-qara ən vacib heyvan sayılırdı və Misirdə sərvətin ölçü vahidi kimi qiymətləndirilirdi – bu da “mal-qara siyahıyaalması” kimi vergi sistemində əks olunurdu.
Lakin bütün bu heyvanlardan əvvəl evcilləşdirilmiş heyvan it idi. Tədqiqatçılar bu qənaətə məzar qazıntılarında tapılan fiziki sübutlar, yazılar və məzar rəsmləri əsasında gəliblər. İtlər – Basenji, Tazı və ya Saluki cinsində – tez-tez mal-qaranı otaran, arxadan yay ilə bağlanmış geniş yaxalıqlı şəkildə təsvir edilirdi.
Tarixçi Cimmi Dann qeyd edir ki, itlər “ovçuluqda, mühafizə iti kimi, hərbi əməliyyatlarda və ev heyvanı olaraq istifadə olunurdu” (s. 1). Misir dilində it "iviv" adlanırdı və bu, onların hürməsini ifadə edirdi (Dann, 1). İtlər Qədim Misirdə geniş yayılmışdı.
Qədim Misir İt Cinsləri
İtlər Sülalədən əvvəlki dövrdən başlayaraq misir incəsənətində ya yoldaş kimi, ya ov zamanı, ya da axirət səhnələrində təsvir olunurlar. İt cinslərini müəyyənləşdirmək bəzən çətin olur, lakin əsasən yeddi fərqli cinsin mövcud olduğu düşünülür. Ov itləri adətən “tesem” adlandırılırdı – bu termin əsasən Basenji cinsinin əcdadına aid edilsə də, ovda istifadə olunan istənilən itə aid edilə bilərdi. Tesem bir cins deyil, ov iti üçün ümumi ad idi. Aşağıda verilmiş cinslər müasir adlarla təqdim olunur, lakin qeyd edilməlidir ki, bu adlar qədim Misirdə istifadə olunmurdu – istisna olaraq Basenji və İbiza tazısı cinslərini göstərmək olar.
Basenji
Bu cins Qədim Misirdə ən çox təsdiqlənmiş cinslərdən biridir. Böyük ehtimalla Nubiyadan gəlmişdir və orada çox yayılmışdı. Bu cinsin adı adətən “kəndlilərin iti” kimi tərcümə olunur, çünki Basenjilər insanların yaşadığı icmalarla tez-tez əlaqələndirilirdi. Basenjilər kiçik ov heyvanlarını ovlamaqda, yoldaşlıqda, ailə iti və mühafizəçi kimi istifadə edilirdi. Basenjilər, ehtimal ki, XI Sülalətə mənsub İntef II-yə (e.ə. 2112–2063) aid qəbir daşında təsvir olunmuş itlər arasında idi.
Tazı
Bu cinsin mənşəyi mübahisəli olsa da, həm Mezopotamiya, həm də Misirdə tapılmışdır. Mezopotamiyada tazı məzarları e.ə. 5000-ci ilə aid Ubaid dövrünə, Misirdə isə təxminən e.ə. 4250-ci ilə aiddir. Tazılar açıq ərazidə iri ov heyvanlarının ovlanmasında istifadə edilirdi, lakin həm də ev heyvanı və mühafizəçi kimi saxlanılırdı. Onlar Qədim Misir boyunca ov itləri kimi təsvir olunublar. Onlar həmçinin döyüş səhnələrində, məsələn, II Ramsesin (e.ə. 1279–1213) Hittitlər üzərində qazandığı Qadeş zəfərini əks etdirən stela kimi abidələrdə də yer almış ola bilər.
İbiza tazısı
Çox güman ki, Misir incəsənətində ən çox təsvir edilən it cinsidir. İbiza iti Misir mənşəlidir, lakin e.ə. VII əsrdə finikiyalı tacirlər tərəfindən Misirdən İbiza adasına gətirilmişdir. Bu cinsin və adının mənşəyi adətən bu dövrə aid edilir, lakin İbiza adasında əvvəldən bu cinsə dair heç bir dəlil yoxdur, halbuki Misirdə çoxsaylı sübutlar var. Bu it ən çox “tesem” olaraq adlandırılır və “tipik Misir iti” hesab edilir.
Firon tazısı
Bu cinsin guya çox daha sonralar, XVII əsrdə Maltada ortaya çıxdığı iddia olunur, lakin əcdadlarının Qədim Misirdə saxlandığı düşünülür. Çox güman ki, bu cins də Finikiyalı tacirlər tərəfindən Misirdən Maltaya gətirilmişdi. Bu iddia, məsələn, Birinci Aralıq Dövrünün sonlarında yaşamış İntef II-nin məzarındakı təsvirlərə əsaslanır. Onun xatirə daşı üzərindəki itlər, sonralar “Firon tazısı” kimi tanınan cinsə bənzəyir. Bu cins tez-tez ov səhnələrində təsvir olunurdu və Anubisə qurban vermək üçün ən yaxşı cins sayılırdı.
Saluki və ya ərəb tazısı
Saluki ilk dəfə Mezopotamiyada sümerlilər tərəfindən yetişdirilmişdir və bölgədə, daha sonra isə Misirdə ən məşhur cinslərdən biri olmuşdur. Mezopotamiyada bu cins tez-tez amuletlərdə və sənət əsərlərində təsvir olunub və insanlarla birlikdə və ya tək halda məzarlarda tapılıb. Saluki cinsi Misirdə də mütləq mövcud olmuşdur – əks iddialara baxmayaraq – sadəcə Mesopotamiyadan bir qədər gec yayılmışdır. Salukilər qəbir rəsmlərində və stelalarda ov iti kimi açıq şəkildə əks olunub.
Qədim Misirdə Küçə İtləri
Qədim Misirdə həm də küçə itləri, yəni qarışıq cinsli, başıboş,
vəhşi itlər yaşayırdı. Bu itlər tez-tez kəndlərin və ya
nekropolların (qəbiristanlıqların) kənarında dolaşır, qida axtarır
və bəzən sürülər halında gəzirdilər. Tədqiqatçılar hesab edirlər
ki, bu cür itlərin varlığı, ölmüş insanların qalıqlarını qorumaq
üçün məzar tikililərinin (mastabaların) yaradılmasına səbəb
olmuşdur. Sülalədən əvvəlki erkən dövrlərdə cənazələr sadə, dayaz
torpaq qəbirlərinə basdırılırdı və bu, başıboş itlərin qəbirləri
qazaraq cəsədləri çıxarmasına şərait yaradırdı.
Qədim misir yazılarında “ketket” adlı bir it növü də qeyd edilir. Lakin bu da, tesem kimi, konkret bir cinsin adı deyildi – sadəcə müəyyən xüsusiyyətlərə malik itləri təsvir edirdi. Qədim misir dilində “ket” sözü “balaca” demək idi, bu səbəbdən “ketket” hər cür kiçik itə deyilə bilərdi. Müasir dövrdəki harrier cinsinə bənzəyən itlər də saxlanılırdı, lakin onların dəqiq nə cins olduğu məlum deyil. Onlar sürətli və orta ölçülü itlər idilər.
İtlər və Anubis
Doğrudan da, itlər misirlilərin sevimli heyvanlarından biri idi. Bu bağlılıq sənətdə, yazılarda və onların rəftarında aydın görünür.
Sülalələrdən əvvəlki və Erkən Sülalələr dövründə itlər palitralarda təsvir olunurdu. Köhnə Krallıq dövründə (e.ə. 2589–2566) firon Xufunun iti Akbaru onunla birlikdə dəfn olunmuşdur.
Anubisin Təsviri
Ən çox Basenji cinsi Anubisin təsviri ilə əlaqələndirilir – Anubis ölülər dünyasının əsas tanrılarından biri idi, ruhları axirətə aparırdı. Anubis tez-tez “çaqqal iti” adlandırılsa da, misirlilər onu it kimi tanıyırdılar və “milyonları udan it” epiteti ilə çağırırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, misirlilər itlə çaqqal arasında fərq qoymurdular, xüsusən küçə itləri ilə.
Qədim misirlilər üçün it sadəcə bir heyvan deyildi – ailə üzvü, dost, qoruyucu və ruhani yoldaş idi. Ölümün özü belə bu əlaqəni poza bilməzdi. Çünki qanlı misir inancına görə, axirətdə – “Sazlıqlar Əkinliyi” adlı ideal dünyada – insan sevimli evini, bağını, axarını və əlbəttə, sadiq itini yenidən tapacaqdı.
