BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
“Müqavimət oxu” ifadəsi ilk dəfə 2001-ci ildə ABŞ prezidenti Corc Buşun İran və İraq kimi ölkələri “şər oxu” adlandırmasına cavab olaraq ortaya çıxdı. Lakin bu ideyanın kökləri İran İslam İnqilabının ilk günlərinə gedib çıxır. Yeni qurulan İran rejimi strateji ambisiyalarına xidmət edən bir sıra “inqilabi” qərarlar qəbul etdi. Bu qərarların başında Fələstin məsələsini sahiblənmək, İsraili dəqiqələr içində yer üzündən silmək və bölgədəki ABŞ təsirinə son qoymaq kimi iddialı şüarlar dayanırdı. İran bu şüarlarla müxtəlif dövlətləri, partiyaları, təşkilatları və qurumları öz təsir dairəsinə cəlb edə bildi.
Tehranda “müqavimət oxu”nun əsasını qoyan ilk addımlar ABŞ səfirliyinin işğalı və girov böhranı, eləcə də Ayətullah Xomeyninin rəhbərliyi ilə qurulan və “Qüdsü azad etmək” məqsədi daşıdığı iddia edilən “20 milyonluq ordu”nun elan edilməsi oldu. Bu ordu müsəlman və ərəblərdən ibarət bir birlik kimi təqdim olunurdu və İranın rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərəcəyi bildirilirdi.
Daha sonra İsrailin Livana müdaxiləsi zamanı Tehran tərəfindən dəstəklənən və “müqavimət oxu”nun “övladı” sayılan Livan “Hizbullah”ının yaradılması baş verdi. ABŞ-ın İraqda Səddam Hüseyn rejimini devirməsindən sonra isə İran bu ölkədə özünə bağlı şiə milisləri formalaşdırdı. Suriyada Əsəd rejiminə qarşı xalq etirazları başlayanda isə İran “müqəddəs məkanların müdafiəsi” bəhanəsi ilə orada hərbi varlığını möhkəmləndirdi. Daha sonra sıra Yəmənə çatdı və İran orada husiləri hərbi yolla dəstəkləyərək Səna şəhərinin nəzarətini ələ keçirmələrini təmin etdi və buranı öz hərbi bazasına çevirdi.
Bu milislərin Tehran bayrağı altında birləşməsi ilə “müqavimət oxu” gücləndi və son onillikdə öz təsirinin zirvəsinə çatdı. Bu ox coğrafi baxımdan “Şimali Afrikadan Şərqi Asiyaya qədər” uzanan ərazilərə nəzarət iddiasında idi – bu, Ali rəhbər Əli Xameneinin iddiası idi.
Amma 2020-ci ildə İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun “Qüds qüvvələri”nin komandanı Suriya Cəlladı general Qasim Süleymaninin Bağdadda öldürülməsi ilə bu oxun tənəzzülü başladı. Süleymaninin qətlindən sonra Suriyada, İraqda və Livanda "Sepah" komandirlərinə qarşı ard-arda sui-qəsdlər həyata keçirildi və bu, Suriyada İranın təsirini azaldaraq Rusiya rolunun güclənməsinə səbəb oldu. Eyni zamanda İranın Suriya bərpasından iqtisadi mənfəət əldə etmək ümidləri də puç oldu.
“Müqavimət oxu”na ən ağır zərbə isə 7 oktyabr 2023-cü ildə HƏMAS-ın İsrailə qarşı başlatdığı qəfil hücum oldu. Bu hücumun nəticəsində Qəzza tamamilə yerlə-yeksan edildi və fələstinlilər faktiki olaraq məhv olma təhlükəsi ilə üzləşdi. HƏMAS-ın əsas dəstəkçisi olan İran isə bu hücumdan əvvəlcədən xəbərdar olmadığını bəyan edərək məsuliyyətdən yayınmağa çalışdı.
Bu gözlənilməz mövqe, bu oxun yalnız boş şüar və ritorikadan ibarət olduğunu üzə çıxardı. HƏMAS-ın hücumdan dərhal sonra irəli sürdüyü “cəbhələrin birliyi” çağırışı da nəticəsiz qaldı. “Hizbullah” tərəfindən bu çağırışa cavab olaraq İsrailə qarşı yalnız məhdud və hesablanmış əməliyyatlar həyata keçirildi. Bu isə nəinki İsrailə zərər verdi, əksinə, “Hizbullah”a ağır hərbi və insani itkilər yaşatdı. Husilər isə diqqəti Qırmızı dənizdə gəmiçiliyə təhdid yönündə saxladılar.
2024-cü ilin sentyabr ayının sonunda “müqavimət oxu” daha bir ölümcül zərbə aldı – “Hizbullah”ın baş katibi Həsən Nəsrullah Beyrutun cənub məhəlləsindəki gizli qərargahında sui-qəsdə uğradı. Ancaq ən böyük təəccüb doğuran məsələ bu hücumun özü deyil, Tehranın verdiyi zəif reaksiya oldu. Ali rəhbər Xamenei ilk bəyanatında Nəsrullahın adını belə çəkmədi və sadəcə “Hizbullah İsrailin onu sarsıtmasına imkan verməyəcək qədər güclüdür” dedi. Daha sonra ikinci bir bəyanat yayaraq beş günlük matəm elan etsə də, Süleymaninin öldürülməsindən sonra olduğu kimi “intiqam” vədləri vermədi.
Bu zəif mövqe, xüsusilə Livandakı “Hizbullah” mühitində çoxlu suallar doğurdu. İran rejiminin “doğma övladı” sayılan “Hizbullah”dan əl çəkdiyi, hətta bəlkə də onu tələyə saldığı ehtimalları müzakirə olunmağa başlandı. Tehran açıq şəkildə İsraillə birbaşa hərbi qarşıdurmadan qaçır və öz strateji maraqlarını “Hizbullah”ın təhlükəsizliyindən üstün tutur.
Daha sonra Suriya prezidenti Bəşşar Əsədin rəhbərlik etdiyi rejimin cəmi on gün içində sürətlə və gözlənilməz şəkildə çökməsi ilə bu oxun bütün arzu və xəyalları sanki buz kimi əriyib yox oldu. Ardınca isə ABŞ administrasiyası Yəməndə husilərə qarşı hərbi zərbə qərarı aldı.
Hazırda isə Qəzzada İsrailin davam edən hərbi əməliyyatları, Suriyada havadan hücumlar, Livanda sui-qəsdlər dalğası, İranın nüvə obyektlərinə mümkün ABŞ zərbələri və beynəlxalq sanksiyaların yenidən tətbiqi kimi faktlar “müqavimət oxu”nun bildiyimiz formada son nəfəsini verdiyini göstərir.
Bunun bir başqa sübutu da İranın ABŞ-ın təzyiqləri qarşısında geri çəkilərək Oman vasitəsilə danışıqlara tələsərək canını qurtarmağa çalışmasıdır.
Beləcə, “müqavimət oxu”nun dramatik finalı son bölümlərinə gəlib çatır – onun “azadlıqçı şüarları” da artıq puç olmuş vasitələrə çevrilib. Bu şüarlar İran rejiminin bölgədə haqq etmədiyi rolu əldə etməyə yönəlmiş iddialar idi. Bu, həm də bölgədə mümkün olan tərəfdaşlıq imkanlarını puç edən, imperiya təfəkküründən doğan bir siyasət idi. Nəticədə isə yalnız dağıntı, siyasi həllərin qarşısının alınması və məzhəb əsaslı parçalanmalarla nəticələndi – və bu, İsrailin maraqlarına daha çox xidmət etdi, nəinki onu təhdid etdi.
