BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Monqol İmperiyasında (1206–1368-ci illər) qadınlar gündəlik çətinlikləri və çöl həyatı ilə bağlı işləri kişilərlə birlikdə yerinə yetirirdilər. Onlar əsasən heyvanlara baxmaq, düşərgələri qurmaq, uşaqlara baxmaq, ərzaq hazırlamaq və bişirmək kimi işlərə cavabdeh idilər.
Qadınların Monqolustanın şərqində və qərbində yerləşən dövrün digər cəmiyyətləri ilə müqayisədə daha çox hüquqları var idi. Onlar mülkiyyət sahibi ola və miras ala bilirdilər, dini mərasimlərdə iştirak edir və şaman ola bilirdilər. Qəbilə başçılarının xanımları qəbilə yığıncaqlarında öz fikirlərini ifadə etmək hüququna malik idilər.
Bəzi monqol qadınlar – Böyük Xanların dul arvadları və ya anaları – yeni bir xanın seçilməsi dövründə, yəni bir neçə il davam edə bilən keçid mərhələsində regent (müvəqqəti hökmdar) kimi hökmranlıq etmişdilər.
Monqollar köçəri xalq olduqları üçün istər kişi, istər qadın, istərsə də uşaqlar yaxşı at sürməyi və ov üçün ox atmağı bacarmalı idilər. Bu səbəbdən də, kişilər və qadınlar adətən bir-birlərinin işlərini də yerinə yetirə bilirdilər. Çünki tərəflərdən biri öləndə, ailəni və mal-qaranı qoruyub saxlamaq sağ qalanın üzərinə düşürdü.
Qadınlar həm düşərgəni qurmaq, həm də onu yığışdırmaqla məsul idilər. Onlar yurt çadırlarını və ailənin əşyalarını arabaların üstünə yükləyir, bu arabaları da adətən özləri sürürdülər. Həmçinin at və dəvə kimi yüklü heyvanların hazırlanması işini də yerinə yetirirdilər.
Təcrübəli düşərgə ustaları kimi qadınlar, Monqol döyüşlərinin həyati əhəmiyyətə malik logistikası üçün olduqca vacib fiqurlar hesab olunurdular.
Yurtda kişilər və qadınlar üçün ayrılmış xüsusi sahə olurdu. Kişilər qərb tərəfdə, qadınlar isə şərq tərəfdə yerləşirdilər; bu tərəfdə yemək bişirilirdi Monqol imperiyasında bütün çadırların qapısı ənənəvi cənuba açılırdı.
Düşərgələrdə (ordu) yurtsların yerləşdirilməsi xüsusilə imperiya və iri miqyaslı düşərgələrdə mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Ən başlıca xanımın çadırı qərbdə, ən kiçik xanımın çadırı isə şərqdə qurulurdu. Kənizlər, uşaqlar və qulluqçular isə bir qədər arxada yerləşirdilər.
Təcrübəli düşərgə ustaları kimi qadınlar Monqol yürüşlərində logistika işində rol oynayırdılar. Onlar əsas qoşun hissələrinin arxasınca, daha yavaş hərəkət edən ərzaq və at dolu araba karvanları ilə gəlirdilər. Çox vaxt bir qadın bir neçə qoşalı arabadan ibarət karvanı təkbaşına idarə edirdi.
Monqol qadınları heyvanlara baxır, yem toplamaq, onu hazırlamaq və bişirməklə məşğul olurdular, bu zaman kişilər isə edirdilər. Qadınlar pendir, yağ hazırlayır və süd dənələrini qurudurdular. Kişilər ovda olduqları – bəzən bu bir neçə həftə çəkə bilərdi – müddətdə qadınlar həm də mal-qaraya baxırdılar.
Qadınlar qoyun, keçi və inəkləri sağırdılar, ancaq kısrakları yalnız kişilər sağır və çox məşhur olan alkoqollu içkiləri hazırlayırdılar. O dövrdən bu dövrə, bu gün də içilən kumis əldə olunurdu.
Ən azından qadınlar da bu zəhmətlərinin bəhrəsini görə bilirdilər, çünki həm qadınların, həm də kişilərin çox içki içməsi sosial norma sayılırdı. Köçərilərin eyni məkanda toplaşdığı nadir şənliklərdən – məsələn, qəbilə başçılarının yığıncaqları, yeni liderin seçilməsi, doğum günləri və toylar – qadınlar da kənarda qalmırdı.
Bir qadın ərinin mülkiyyətindən kiçik bir pay alırdı. O, bu mülkiyyəti idarə edir, lakin əri vəfat etdikdən sonra onu ailənin ən kiçik oğluna ötürürdü.
Evlilik və Ailə
Ənənəvi olaraq, monqol evliliklərinin məqsədi tayfa münasibətlərini möhkəmləndirmək və ittifaqları gücləndirmək idi. Hətta bir qayda olaraq, insanlar öz tayfalarından kənarda evlənirdilər (eksogamiya) və rəqib tayfalardan qadınların zorla qaçırılması yolu ilə bir tayfanı gücləndirib digərini zəiflətmək adət halını almışdı. Bununla belə, evliliklərin əksəriyyəti mövcud ailə əlaqələrini gücləndirmək üçün edilirdi.
Kişilər gələcək qaynatalarına başlıq pulu ödəyirdilər və ya əvəzində əmək xidmətləri göstərirdilər. Çox vaxt köçəri kişilər kasıb olduqları üçün, bəzən siyasi fayda güdülmədən, sadəcə basqın zamanı qadın qaçırmaq da adi hal sayılırdı. Daha zadəgan, əvvəlcədən razılaşdırılmış evliliklərdə isə gəlinin özü ilə gətirdiyi cehiz adətən mal-qara, zinət əşyaları, parça, qulluqçular və bəzən də kölələrdən ibarət olurdu. Cehiz bir neçə il ərzində "ödənə" bilərdi və adətən, oğlan tərəfin verdiyi başlıq pulundan daha az dəyərdə olurdu. Cehiz qadının mülkiyyəti sayılırdı və o vəfat etdikdən sonra övladları arasında bölüşdürülürdü.
Köçərilərin praktik həyat tərzində bəzən iki ailə arasında "ikili evlilik" razılaşdırılırdı – hər iki tərəf həm gəlin, həm də bəy verirdi və bununla da başlıq pulu tələbi ortadan qalxırdı. Qadınlar ərlərinin mülkiyyətindən kiçik bir pay alır, onu idarə edir, sonra isə ailənin ən kiçik oğluna verirdilər.
Qadınlar uşaqlara baxır və ailə qərarlarında fəal iştirak edirdilər. XIII əsrə aid "Monqolların Gizli Tarixi" adlı qaynaqda hökmdarların arvadlarının döyüşçüləri ruhlandırmaq və ərlərinə sədaqəti təşviq etmək üçün nitqlər söylədikləri qeyd olunur. Sədaqətin artırılmasının bir yolu da qonaqpərvərlik idi – ərinin ailəsini, müttəfiqlərini və gələn qonaqları qəbul etmək qadının vəzifəsi idi.
Əgər kişi qadından əvvəl vəfat edirdisə, qadın onun ailəsindəki daha cavan bir kişi qohumu ilə "evlənə" və ya ona verilirə bilərdi. Monqol qanunlarına əsasən, qadın boşana bilər və öz mülkiyyətinə sahib ola bilərdi, amma bunun gerçək həyatda nə dərəcədə tətbiq olunduğu məlum deyil. Zina halında isə həm kişi, həm də qadın ölüm cəzasına məhkum edilirdi.
Monqol cəmiyyəti patrilineal idi, yəni soy kişi xətti ilə keçirdi. Bir neçə arvad və kəniz saxlamaq yalnız bunu qarşılayacaq imkanlara sahib kişilər üçün mümkün idi. Buna baxmayaraq, arvadlardan biri hər zaman əsas xanım seçilirdi və yalnız onun uşaqları atalarının mülkiyyətinə və ya qəbilə daxilində mövqeyinə varis olurdular. Ailənin ən kiçik oğlu əsas mirasçı sayıldığından, o və həyat yoldaşı adətən valideynləri ilə birgə yaşayırdılar. Qəbilə liderlərinin dul qalan baş xanımları isə bəzən kurultay kimi tədbirlərdə mərhum ərini təmsil etməyə davam edirdilər – bu toplantılar yeni hökmdarların seçildiyi əsas yığıncaqlardan idi.
Monqol İmperiyasında Qadın Geyimi
Monqol qadınları qoyun yununu döyərək keçə hazırlayırdılar. Onlar həmçinin heyvan dərilərindən material düzəldir və dərini işləyirdilər. Parça və geyim bir ailənin mühüm sərvətlərindən sayılırdı və tez-tez hədiyyə kimi verilir, həmçinin gəlinin cehizinə daxil edilirdi.
Kişi və qadın geyimləri bir-birinə çox bənzəyirdi. Hər iki cins ipək və ya pambıq alt geyimi, şalvar, qalın keçə və ya dəri çəkmələr, eləcə də keçə və kürkdən hazırlanmış, qulaq örtükləri və önü yuxarı qalxmış kənarı olan konus formalı papaq geyinirdilər.
Ən tanınan və bu gün də geniş istifadə edilən geyim növü deel adlı qısa xələt idi. Bu uzun, birparça xələt sinənin sol tərəfində qatlanaraq bağlanırdı (sol döş sağın üzərinə qatlanırdı) və düymə və ya bağcıqla sağ qoltuq altından bir az aşağıda bağlanırdı. Bəzi deellərin cibləri olurdu, qolları isə adətən dirsəyə qədər uzanırdı. Xələtin xarici hissəsi pambıq və ya ipəkdən tikilirdi. Daha qalın modellərdə isə əlavə olaraq kürk, keçə və ya vatelin astar olurdu. Əsasən qolların və ətəklərin iç astarı bir qədər xaricə çevrilmiş formada tikilirdi. İmkanlı şəxslərin xələtləri yaxa və kənarlarında ekzotik kürk bəzəklərlə təchiz edilə bilərdi.
Geniş və metal bəzəkli dəri kəmər taxılırdı – qadınlara aid modellər daha çox bəzəkli olurdu. Qış aylarında isə deelin üzərindən qalın keçə və ya kürk paltar geyinilirdi.
Elit təbəqəyə mənsub kişilər və qadınlar özlərini papaqlarına taxdıqları tovuzquşu lələkləri ilə fərqləndirirdilər. Həm kişilər, həm də qadınlar sırğa taxırdılar, lakin qadınlar əlavə olaraq saçlarına metal, mirvari və lələk bəzəkləri də əlavə edirdilər.
Monqol İmperiyasında Din və Qadınlar
Monqolların dini inancında əsas yer tutan şamanizm elementi həm kişilərin (bo’e), həm də qadınların (iduqan) şaman olmasına imkan verirdi. Şamanların geyindikləri libaslar üzərində tez-tez dəf və taxta at kimi simvollar olurdu – bunlar Monqol xalqının qoruyucu ruhunu və qəyyumunu təmsil edirdi.
İnanılırdı ki, şamanlar qoyun çiyin sümüyündəki çatları oxuyaraq gələcək hadisələri qabaqcadan deyə bilirlər. Havanı dəyişmək, xüsusilə də quraqlıq çöllərə yağış gətirmək bacarığı da şamanlara aid edilən qabiliyyətlərdən idi. Bundan əlavə, şamanlar tibbi problemlərin həllində kömək edə bilər və narahat ruhları yenidən sahib olduğu bədənə qaytara bilərdilər.
Qadınlar imperiyada mövcud olan digər dinləri seçmək imkanına sahib idilər.Bu dinlərə Taoizm, Tibet Buddizmi və İslam kimi dinlər daxil idi.
