BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Təxminən 790–1100-cü illəri əhatə edən Vikinqlər dövründə qadınlar kişilərin üstün olduğu bir cəmiyyətdə yaşasalarda , tamamilə gücsüz deyildilər. Onlar təsərrüfat və ev işlərini idarə edir, toxuculuqla məşğul olur, Skandinaviyadan kənara köçərək Qrenlandiya, İslandiya, Britaniya adaları və Rusiyaya qədər uzanan Viking ərazilərinin məskunlaşdırılmasında iştirak edirdilər. Bəzən isə bu qadınlar ticarətlə də məşğul olurdular. Bəziləri varlı təbəqəyə mənsub olurdu – məsələn, 834-cü ildə dəbdəbəli Oseberq gəmi məzarında dəfn edilən qadın, bəlkə də bir kraliça idi. Amma digər tərəfdən, Vikinglərin genişlənməsi zamanı işğal edilən ərazilərdən gətirilmiş çoxsaylı qadın kölələr də bu dövrün cəmiyyətinə daxil edilirdi.
Vikinqlər dövrü qadınlarının həyatı
haqqında məlumatımız əsasən onların dəfn mərasimlərindən, qəbir
əşyalarından və nadir hallarda qadınların adının çəkildiyi (və ya
onların sifarişi ilə hazırlanmış) run daşlarından əldə edilir. Bu
sayədə onların geyimi, zinət əşyaları və şəxsi əşyaları barədə
kifayət qədər biliklərimiz var. Lakin onların cəmiyyətdəki real
“gücü və tutduqları mövqe haqqında daha az şey bilirik.
Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, o dövrdə kiçik kənd icmaları və ya ucqar, öz-özünü dolandıran fermalar geniş yayılmışdı və belə şəraitdə qadınların məsuliyyətində olan ev işləri əhəmiyyətsiz deyildi – əksinə, cəmiyyətin əsas dayaqlarından biri sayılırdı.
Bəzi hallarda isə, kişilər ya ticarətlə məşğul olmaq üçün, ya da Avropanın şimal sahillərində monastırları talamaq, keşişləri qorxutmaq üçün uzaqlara gedəndə, geridə qalan qadınlar – yəni onların həyat yoldaşları – təsərrüfatın idarəsini öz üzərinə götürürdülər.
Son illərdə isə qadın vikinqlərin döyüşçü kimi iştirak edib-etmədiyi məsələsi çox müzakirə olunur. Amma bu mövzu hələ də sübutlarla tam dəstəklənmədiyi üçün mübahisəlidir və qəti nəticəyə gəlinməyib.
Geyim və Zinət Əşyaları
Vikinqlər dövrü qadınlarının həyatına dair daha aydın sahələrdən biri onların geyimi və zinət əşyalarıdır. Qəbir abidələri və onlarla birlikdə tapılan dəfn əşyələri sayəsində bu barədə xeyli məlumat əldə etmişik.
Əksər qadınların iki və ya üç qatlı paltarlardan ibarət geyimlər geyindikləri məlumdur. Ən alt təbəqəni uzunqollu, kətan və ya yun materialdan hazırlanmış bir köynək və ya alt don təşkil edirdi. Bu, boğaz hissəsində kiçik, disklərə bənzər bir sancaqlarla bərkidilir, bəzən həmin hissədə büzmə də olurdu.
Alt donun üzərindən isə qayışlı bir don – yəni üst geyim – geyinilirdi. Bu, adətən yundan hazırlanmış düzbucaqlı bir parçadan ibarət olurdu; bədən ətrafında bükülür və çiyin qayışları ilə saxlanırdı. Donun ön hissəsində bu qayışlar iki oval formada sancağın köməyi ilə bərkidilirdi.
Bu oval sancaqlar – başqa adla deyilsə, “tısbağa sancaqları” – Vikinqlər dövrünün maddi mədəniyyətinə xas əşyalardır. Arxeoloqlar belə sancaqları bir məzarda aşkar etdikdə, orada skandinav mənşəyinə işarə edən bir izin olması ehtimal edilir.
Bu sancaqlar üslub baxımından çox fərqlənirdi – bu günə qədər 50-dən çox müxtəlif növü müəyyən edilib. Bundan əlavə, şallar və oxşar örtükləri bərkitmək üçün qutu formalı sancaqlardan da istifadə olunurdu. Hər iki növ sancaqlar adətən bürüncdən hazırlanır və iç-içə keçən düyün naxışları ilə bəzədilirdi. Onların saxladığı parçaların tipi isə sadə ev yunu parçasından hazırlanırdı. Maraqlıdır ki, Birka kimi şəhərlərdə zəngin məzarlarda bu müxtəlif növ parçalar bir yerdə tapılırdı.
Viking Dövründə Uşaq
Olmaq
Viking Dövründə (təxminən 750-1100)
uşaqlıq haqqında çox az məlumat var, çünki tarixi qeydlər əsasən
yetkin insanlara, xüsusilə də kişilərə yönəlmişdir. Eyni zamanda,
uşaqların ölümdən sonrakı xatirələri yaşadılmırdı. Onların
xatirəsinə heç bir runik daş ucaldılmadığından, bu mövzu haqqında
məlumat əldə etmək çətindir. Vikinqlər dğvrünə aid edilən oyuncaq
kimi şərh edilən bir neçə əşya tapılsa da, uşaqların vaxtlarını
necə keçirdikləri və əyləncə üçün nə etdikləri barədə çox az sübut
var.
Bu praktik sancaqlarla yanaşı, Vikinqlər dövründə qadınlar boyunbağılar, qol halqaları və üç budaqlı tokalar (üç qol şəklində çıxıntıları olan, düyünlü naxışlarla və ya tel işi ilə bəzədilmiş broşlar) da taxırdılar. Həmçinin, onların məzarlarında muncuqlara da tez-tez rast gəlinir.
Ev Təsərrüfatının İdarə Edilməsi
Hərçənd ki, bəzi ticarət mərkəzləri mövcud idi, Vikinqlər dövründə yaşayış yerləri əsasən kiçik kənd mərkəzlərində və ya təcrid olunmuş fermalarda yerləşirdi. Belə şəraitdə yaşamaq üçün yüksək səviyyədə özünü təmin etmə qabiliyyəti vacib idi.
Tipik bir Viking evi uzun, bir otaqdan ibarət olurdu və otağın ortasında ocaq yerləşirdi. Bu əsas yaşayış sahəsinə əlavə olaraq, süd məhsulları üçün binalar, anbarlar, tövlələr və digər yardımçı tikililər də ola bilərdi.
Qidalar təbii halında olduğu kimi əldə edildiyi üçün onları hazırlamaq vaxt və zəhmət tələb edirdi – bu günkü supermarket rahatlığından əsər-əlamət yox idi. Eyni zamanda, geyim istehsalı da mürəkkəb bir proses idi və demək olar ki, bütün Vikinqlər dövrü qadınları bu işin hansısa mərhələsində iştirak edirdilər.
Əslində, kənd məzarlarında qadınlarla birlikdə ən çox rast gəlinən dəfn əşyaları ip əyrənmə üçün fırlanacaq daşları, yun daraqları və toxuma üçün taxta alətlərdir.
Arxeoloji qeydlərdə birbaşa görünməyən, amma ənənəvi olaraq qadınlarla əlaqələndirilən digər işlər isə uşaqlara baxmaq, xəstələrə və yaşlılara qulluq etməkdir. Bundan başqa, qadınların müxtəlif gündəlik işlər görməsi, hətta bəzən taxta oyma və ya dəridən məmulatlar hazırlaması da təsəvvür edilə bilər.
Uşaqların necə böyüdülməsi və qızların oğlanlardan fərqli tərzdə yetişdirilib-yetişdirilmədiyi isə tam aydın deyil. Amma ehtimal edilir ki, qızlar münasib yaşda ailə qurmaq üçün verilir və evləndirilirdi.
Qadınlar ev təsərrüfatını idarə etməkdə ciddi səlahiyyətə malik idilər və ərləri uzaqda olduqda (və ya dünyasını dəyişdikdə), çox vaxt bütün işləri öz üzərlərinə götürürdülər.
Hərçənd ki, digər çağdaş cəmiyyətlərdə olduğu kimi, Vikinqlər dövründə də qadınlar hüquqi baxımdan ərdən asılı idilər, buna baxmayaraq, evin idarə olunmasında məsuliyyət daşıyır və bəzən mühüm söz sahibinə çevrilirdilər. Onların tez-tez açarlarla birlikdə dəfn olunmaları da bunu simvolizə edir – yəni evin əsas məsuliyyəti onlarda idi. Ərləri səfərdə olduqda və ya öldükdə, qadınların təsərrüfatın başına keçməsi olduqca mümkün görünür.
Bununla belə, Vikinqlər cəmiyyətində evlilik çox önəmli bir institut sayılırdı – bu həm Skandinavlar arasında, həm də işğal edilmiş və ya məskunlaşdırılmış bölgələrin yerli əhalisi ilə qohumluq əlaqələrinin qurulmasına xidmət edirdi. Qadınlar ərləri vasitəsilə müəyyən təsirə sahib ola bilsələr də, subay qadınların imkanları olduqca məhdud idi.
Təxminən 1000-ci ildən etibarən Xristianlığın Skandinaviya və Vikinglərin məskunlaşdığı bölgələrdə yayılmasından öncə, xüsusən kral ailələri arasında cariyəlik (tez-tez köləliklə əlaqəli) və çoxarvadlılıq hallarına da rast gəlinirdi.
Ümumiyyətlə, Vikinqlər dövründə evdar qadınların dəqiq statusu haqqında qəti fikir bildirmək çətin olsa da, onların ev daxilindəki rolu cəmiyyət üçün çox mərkəzi və əvəzolunmaz idi.
Vikinq Dövrünün Tacir Qadınları
Vikinqlər dövrünün Skandinaviya bölgəsində bir neçə ticarət mərkəzi mövcud idi və bu şəhərciklərdə kənd yerlərinə nisbətən daha canlı və hərəkətli həyat yaşanırdı. Burada ailələrin yaşayış tərzi də təcrid olunmuş fermalardakı insanlardan bir qədər fərqli ola bilərdi.
Bu ticarət mərkəzlərinin ən böyükləri İsveçdəki Birka, Danimarkadakı Ribe, Norveçdəki Kaupang, və bu günkü Şimali Almaniyada – o dövrdə Danimarkanın cənub kənarında yerləşən – Hedeby idi.
Kəndlərdə qadınlar adətən iplik əyrənməsi ilə bağlı əşyalarla – məsələn, fırlanacaq daşları ilə – dəfn olunurdusa, məsələn, Birkada tapılan qadın məzarlarında iynələr, qayçılar, qaşqabaqlar (pincetlər) kimi incə tikiş alətləri, hətta tacirlər üçün nəzərdə tutulmuş çəkilər, tərəzilər və sikkələr tapılıb.
Bu tapıntılar şəhər mühitində yaşayan bəzi qadınların ticarətlə və incə əl işləri ilə məşğul olduqlarına işarə edir və onların yalnız ev işləri ilə kifayətlənmədiyini göstərir.
Bu cür ticarət alətləri yalnız Skandinaviyadakı şəhər mərkəzlərində deyil, həm də bu günkü Rusiyanın ərazisində yerləşən Viking torpaqlarında da tapılıb. Bu, həmin qadınların tacir kimi fəaliyyət göstərdiklərinə dair bir ehtimal kimi irəli sürülür.
Ümumiyyətlə, Vikinqlər dövrü qadınlarının həyatı ilə bağlı bir çox məsələdə olduğu kimi, bu mövzuda da detallı mənzərə yaratmaq üçün kifayət qədər məlumatımız yoxdur. Şəhər mühitində yaşayan qadınların gündəlik həyatı dəqiq olaraq necə idi – bunu demək çətindir.
Qadınlar və Məskunlaşma
Vikinqlərin Şimali Avropaya və daha uzaqlara etdiyi hücumların ardınca yeni torpaqlarda viking məskənləri meydana çıxdı – Qrenlandiyadan tutmuş Rusiyaya, hətta Şimali Amerikada Nyufaundlendə qədər. Aydındır ki, qadınlar olmadan geniş və qalıcı məskunlaşma mümkün deyildi. Bu ərazilərdə tapılmış, xüsusilə də məşhur oval sancaqlarla bəzədilmiş qadın məzarları onların bu torpaqlarda mövcudluğunu təsdiqləyir.
Vikinqlərin ilk basqın və hərbi yürüşlərində qadınların birbaşa iştirak etdiyini təsəvvür etmək çətindir, həm də bu barədə arxeoloji sübutlar azdır. Amma IX əsrin sonlarından etibarən anglosakson və fransız mənbələri Viking ordularının qadın və uşaqlarla birlikdə səyahət etdiyini bildirir. İngiltərədə Torksey kimi qış düşərgələrində aparılmış qazıntılar bu düşərgələrdə toxuculuq işlərinin aparıldığını göstərir. Amma bu qadınların hamısı skandinav mənşəli deyildi – Vikinglər Avropa materikində və Britaniya adalarında da hücumlar etdiyindən, buradakı qadınların bir hissəsi bura gətirilmiş ola bilərdi. Bu hallar nə qədər geniş yayılmışdı – bunu dəqiq demək çətindir.
Daha çox aydınlıq, məhz davamlı və planlı məskunlaşma dalğaları zamanı müşahidə olunur. IX–X əsrlərdə Skandinaviyalı ailələr mərhələli şəkildə Britaniya adalarına köç etdilər. IX əsrin sonlarından isə İslandiya (sonradan Qrenlandiya və daha uzaq ərazilər) məskunlaşdırıldı. Bu sonuncu bölgələrdə əhalinin böyük əksəriyyəti Skandinav mənşəli idi (bəzən, məsələn, İrlandiyadan gətirilmiş qadın kölələr istisna olmaqla). Britaniya adaları və Rusiya istiqamətində isə yerli əhali ilə daha çox qarışıqlıq baş verdi.
Məsələn, Orkney adasında IX–X əsrlərə aid “Qərb qadını” adı verilmiş Norveçli gənc qadın və onun yeni doğulmuş körpəsi birlikdə dəfn olunub – qəbirdə iki ədəd bürünc oval sancaq və Kelt üslubunda sancaq da var idi.
Man adasında tapılmış zəngin bir
skandinav qadın məzarı – “Paqan Peel xanımı” – və buradakı təxminən
30-a yaxın run yazılı xristian abidəsi, run yazılı Kelt xaçları,
həm Norveç, həm də Kelt adları ilə bəzədilmiş daşlar, burada
qarışıq bir icmanın mövcud olduğunu göstərir.
Qadın Döyüşçülər
XIII əsrə aid məşhur İslandiya sagaları, Vikinqlər dövründə baş verdiyi iddia olunan hadisələri nəql etməklə qadınların roluna fərqlilik qatır. Bu əsərlərdə qadınlar güclü, təşəbbüskar, qisas hissi ilə yanan, bəzən ərinə qarşı çıxan, hətta döyüşlərdə iştirak edən qəhrəmanlar kimi təsvir olunur.
Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu sagalar təsvir etdikləri dövrdən çox sonralar yazılmış və fərqli bir mədəni-siyasi kontekstdə qələmə alınmışdır. Odur ki, burada təsvir olunan qadın obrazlarını birbaşa Vikinqlər dövrünə aid etmək və gerçək kimi qəbul etmək yetərincə risklidir.
Buna baxmayaraq, “güclü viking qadını” obrazı populyar təxəyyüldə geniş yayılıb. Məsələn, Charlotte Hedenstierna-Jonson 2017-ci ildə “Genetik analizlə təsdiqlənmiş qadın viking döyüşçüsü” adlı bir məqalə dərc edəndə, bu mövzuya maraq ehtiyatlılıqdan önə keçdi.
Məqalə, İsveçin Birka şəhərində 1800-cü illərdə tapılmış Bj 581 nömrəli bir qəbirdən bəhs edir. Qəbirdə bir skeletlə yanaşı müxtəlif silahlar, atlar, hətta ayrıca bir erkək at (ayğır) da dəfn olunmuşdu – bunlar tipik olaraq bir döyüşçünün simvollarıdır. DNT analizindən sonra məlum oldu ki, skelet qadına məxsusdur. Qəbirdəki oyun daşları (strateji düşüncə simvolu kimi təqdim olunur) da nəzərə alınaraq, bu qadın "genetik olaraq təsdiqlənmiş ilk yüksək rütbəli viking qadın döyüşçüsü" kimi elan edildi.
Lakin bir çox tənqidçi bu qənaətin hələ də fakt yox, ehtimal səviyyəsində olduğunu vurğulayır. Məsələn, skeletdə heç bir travmatik zədə izinə rast gəlinməyib – bu isə aktiv döyüşçü üçün qeyri-adi haldır. Həmçinin skeletdə fiziki gücə əsaslanan həyat tərzinə dair də heç bir iz yoxdur.
Burada bir daha xatırlatmaq lazımdır ki, dəfn əşyaları ilə insanın həyatı arasında birbaşa əlaqə qurmaq çətindir. Ola bilsin ki, bu qadın simvolik səbəblərlə döyüşçü silahları ilə dəfn olunub – bəlkə o, sadəcə döyüşçü bir ailənin üzvü idi və ya başqa bir statusu təmsil edirdi.
Əgər gələcəkdə bu istiqamətdə daha çox sübut ortaya çıxsa, bəlkə bu qadınların döyüşçü kimi rolu barədə yeni fikir formalaşdırmaq mümkün olar. Amma hazırda həm arxeoloji, həm də tarixi dəlillər, bu qadının aktiv döyüşçü olduğunu təsdiqləmək üçün yetərli deyil.
Bu mövzuda da gördüyümüz kimi, Vikinqlər dövründə qadınların həyatı kişilərə nisbətən daha dumanlı və müəmmalı qalır.
