Dünyanı Dəyişdirən Döyüş: Barbarossa Əməliyyatı və Şərq Cəbhəsi

BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi

Adolf Hitler (1889-1945), Nasist Almaniyasının lideri, 22 iyun 1941-ci ildə tarixdə ən böyük ordu ilə SSRİ-yə hücum etdi. İyun-dekabr 1941-ci il arasında aparılan Məhvər qüvvələrinin hücumu "Barbarossa Əməliyyatı" (Alman imperatoru I Fridrix Barbarossanın adına) adlandırıldı.

Məhvər qüvvələri bir sıra qələbələr qazansa da, Qırmızı Ordu daha böyük ehtiyat qüvvələrə və üstün təchizat xətlərinə malik olduğu üçün müqavimət göstərə bildi.
Moskvanın uğurlu müdafiəsi döyüşün gedişatını dəyişdirdi, çünki işğalçılar sərt qış şəraitində irəliləyə bilmədilər. Bununla belə, Almaniya-Sovet müharibəsi daha dörd il davam etdi və 1945-ci ilin yazında SSRİ tam qələbə qazandı.

Hitler Niyə SSRİ-yə Hücum Etdi?

1920-ci illərdən etibarən Hitler kommunizmi Almaniyanın rifahına ən böyük təhlükələrdən biri kimi görürdü. Lakin bu mövzu 1939-cu ilin avqustunda Hitler və SSRİ-nin lideri İosif Stalin (1878-1953) arasında imzalanan Nasist-Sovet Paktı ilə müvəqqəti olaraq kənara qoyuldu. Bu müqavilədə hər iki dövlətin bir-birinə hücum etməməsi nəzərdə tutulurdu. Hitler Polşanı işğal etməyi planlaşdırırdı, lakin eyni anda həm qərbdə Britaniya və Fransa orduları, həm də şərqdə Sovet ordusu ilə qarşılaşmaq istəmirdi.
Stalin isə bu müddətdə silahlanma üçün vaxt qazanırdı.Paktın gizli protokolları Almaniya və SSRİ-yə qonşularına hücum etmək və Mərkəzi və Şərqi Avropanı aralarında bölmək imkanı verdi. SSRİ şərqi Polşaya, Bessarəbiyaya, Finlandiyaya, Estoniyaya, Latviyaya və Litvaya nəzarət etmək haqqı qazandı. Almaniya isə qərbi Polşanı və cənubdakı bəzi əraziləri aldı. Müqavilə ticarət məsələlərini də əhatə edirdi – SSRİ Almaniyaya xammal tədarük edir, qarşılığında nasistlərdən qızıl alırdı.

Hər iki tərəf üçün Nasist-Sovet Paktı sadəcə müvəqqəti bir razılaşma idi.

İdeoloji fərqlər, Hitlerin ərazi iddiaları və Almaniyanın xammal ehtiyacı nəzərə alındıqda, bu iki dövlət arasında müharibə qaçılmaz görünürdü. Hitler bu iddialarını 1925-ci ildə yazdığı Mein Kampf kitabında açıq şəkildə ifadə etmişdi. O, Alman xalqının Lebensraum ("yaşayış sahəsi") əldə etməsi üçün şərqə doğru genişlənməli olduğunu və yeni ərazilər taparaq orada iqtisadi inkişafı təmin etməli olduqlarını bildirirdi.

1939-cu ildə Hitler Polşanı işğal etdikdən sonra Britaniya və Fransa Almaniyaya müharibə elan etdi. Gözlənilmədən Almaniyanın Qərb hücumları uğurlu oldu – Fransa 1940-cı ilin iyununda təslim oldu, Britaniya isə Dunker Evakuasiyası ilə geri çəkildi. Lakin Hitler Britaniya Döyüşündə (iyul-oktyabr 1940) hava üstünlüyünü qazana bilmədi, bu da adaya quru hücumunu mümkünsüz etdi. Buna görə də, o, Britaniyanı hava bombardmanları ilə məğlub etməyə çalışdı. Britaniya təslim olmayınca, Hitler şərqə yönəldi.

1939-cu ildə Polşa Bug çayı boyunca bölünmüşdü – qərbi hissə Almaniyanın, şərqi isə SSRİ-nin nəzarətinə keçmişdi. SSRİ Estoniya, Latviya və Litvanı öz təsiri altına alaraq bu ölkələri vasitəçi dövlətlərə çevirdi. Finlandiya isə Qırmızı Ordunun hücumlarına müqavimət göstərdi və yalnız 1940-cı ilin martında sülh müqaviləsi imzalandı. Bu torpaq ələ keçirmələrinin nəticəsində SSRİ-nin əvvəlki müdafiə xətti olan Stalin Xətti sərhəddən çox uzaqda qaldı və SSRİ-nin qərb müdafiəsi zəifləməyə başladı.

SSRİ-yə hücum "Barbarossa Əməliyyatı" kod adı ilə həyata keçirildi. Almaniyanın rəsmi bəhanəsi SSRİ-nin Nasist-Sovet Paktının ruhuna zidd hərəkət edərək Almaniya ərazisində sabotaj aktları törətməsi və Üçüncü Reyxi birbaşa təhdid etməsi idi. Digər tərəfdən, Stalin Hitleri müqaviləni pozaraq Rumıniya və Bolqarıstana qoşun yeritməkdə ittiham edirdi. Tarixçi W. L. Shirer bu qarşıdurmanı belə təsvir edir:

"Oğrular… qənimət üstündə dava etməyə başlamışdılar."

"Barbarossa" Əməliyyatı 22 iyun səhər saat 3:00-da başladı. Altı saat sonra Almaniya SSRİ-yə rəsmi müharibə elan etdi. Tarixin ən böyük ordusu, Qərbi Avropadakı uğurlarından sonra özünə güvənən və yaxşı təşkilatlanmış bir şəkildə Baltik dənizindən Qara dənizə qədər uzanan geniş bir cəbhə xətti boyunca irəlilədi.

Məhvər dövlətlərinin ordusu təkcə Almaniya qoşunlarından ibarət deyildi. Slovakiya, İtaliya, Rumıniya və Finlandiya qüvvələri də bu əməliyyata qatılmışdı. Ümumi qüvvələr:

• 3.6 milyon əsgər (153 diviziya)

• 3,600 tank

• 2,700 təyyarə

Əməliyyatın ümumi rəhbərliyi feldmarşal Walter von Brauchitsch (1881-1948) tərəfindən həyata keçirilirdi. Ordu üç əsas qrupdan ibarət idi:

• Şimal Ordusu – Wilhelm Ritter von Leeb (1876-1956)

• Mərkəz Ordusu – Fedor von Bock (1880-1945)

• Cənub Ordusu – Gerd von Rundstedt (1875-1953)

Bundan əlavə, üç hava qüvvələri qrupu da əməliyyatda iştirak edirdi.

Qırmızı Ordunun qərb cəbhəsindəki qüvvələri isə:

• 2.9 milyon əsgər

• 10,000 - 15,000 tank

• 8,000 təyyarə

SSRİ-nin texniki avadanlığı bəzi sahələrdə geridə idi. Tankların əksəriyyəti köhnəlmişdi, lakin 1,800-ə yaxın T-34 və KV tankları düşməninkindən üstün idi. 1941-ci ildə Sovet Hərbi Hava Qüvvələrinin yalnız 25%-i müasir sayılırdı. Digər zəifliklər isə bunlar idi:

• Nəqliyyat vasitələrinin çatışmazlığı

• Silahların optik sistemlərinin zəifliyi

• Telekommunikasiya problemləri – Düşmən torpaq xətlərini kəsdiyində ehtiyat rabitə sistemlərinin olmaması

Bu zəifliklərə baxmayaraq, SSRİ gözlənildiyindən daha güclü müqavimət göstərdi və Hitlerin "tezliklə qələbə çalacağı" proqnozları iflasa uğradı.

Sovet Taktikası və İlk Müdafiə Çətinlikləri

Sovet hərbi taktikası hələ də əsasən piyada qüvvələrinə əsaslanırdı. Tanklar, Alman panzer diviziyalarında olduğu kimi müstəqil bir silah kimi deyil, sadəcə hərəkətli artilleriya kimi istifadə edilirdi. Qırmızı Ordunun orta səviyyəli zabitləri, alman həmkarlarının əksinə olaraq, döyüş meydanında təşəbbüs göstərməyə təşviq edilmirdilər. Bu amil bəzən sadə bir məğlubiyyəti tam fəlakətə çevirirdi.

Stalin ordunun bütün əməliyyatlarını şəxsi nəzarətində saxlayırdı və kiçik uğursuzluqlardan sonra belə komandirləri dərhal vəzifədən uzaqlaşdırırdı. "Barbarossa Əməliyyatı" zamanı Qırmızı Ordunun baş komandanı Marshal Semyon Timoşenko (1895-1970) idi. Digər əsas komandirlərdən biri Semyon Budyonni (1883-1973) olsa da, bu müharibədə ən istedadlı general Georgi Jukov (1896-1974) idi. Jukov düşmənin addımlarını qabaqcadan görməkdə olduqca məharətli idi və sonradan Sovet qələbələrinin əsas memarlarından biri oldu.

Stalinin Strategiyası və Qırmızı Ordunun Zəif Cəhətləri

Stalinin konkret planlarının nə olduğu tam məlum deyil, lakin o, Almaniyanın Qərbi Avropadakı müharibəsinin Birinci Dünya Müharibəsində olduğu kimi illərlə davam edəcəyini güman edirdi. Buna görə də Fransa və Benilüks ölkələrinin bu qədər tez süqut etməsi onu hazırlıqsız yaxaladı.

Stalin alman işğalından öncə ordu səfərbərliyinə başlamışdı, lakin bu səfərbərlik daha çox hücum əməliyyatlarına yönəlmişdi. Müdafiəyə gəldikdə isə, Sovet müdafiə xətləri düşmənin cəbhə hücumlarını qarşılayacaq qədər dərin deyildi.

Digər mühüm problem çox sayda Sovet diviziyasının düşmən cəbhəsi içərisinə doğru irəliləmiş mövqedə olması idi. Bu, onları üç tərəfdən alman hücumlarına qarşı açıq qoyurdu və sürətli məğlubiyyətə gətirib çıxarırdı.

Bundan əlavə, Qırmızı Ordunun logistika sistemi ciddi problemlərlə üzləşirdi:

• Bəzi komandirlər qoşunlarından kilometrlərlə uzaqda qatarların içində qalırdılar.

• Topçu bölmələrinin atəş açmaq üçün kifayət qədər sursatı yox idi.

Amma bəzi üstünlüklər də var idi:

• 1930-cu illərin sonlarında Stalinin təmizləmə kampaniyası nəticəsində həbs olunan 4,000 zabit yenidən orduya qaytarıldı.

• Stalin artıq sənaye və iqtisadiyyatını ümumi müharibəyə uyğunlaşdırmışdı – bu, Hitlerin etmədiyi bir şey idi. Hitler hesab edirdi ki, Şərq cəbhəsi Qərb qədər qısa sürəcək və buna görə hələ ümumi müharibə iqtisadiyyatına keçməmişdi.

• Sovet komandirləri səhvlərindən tez nəticə çıxarmağı öyrəndilər.

Əsas sual isə bu idi:

SSRİ işğalçıların ilk böyük hücumundan sağ çıxa biləcəkdimi?

Alman qüvvələrinin irəliləyişi uğurlu oldu. İlk bir neçə gün ərzində 2,500-dən çox Sovet təyyarəsi məhv edildi, əksəriyyəti yerində ikən. Məhvər dövlətləri "Blitzkrieg" (Şimşək Müharibəsi) taktikası ilə hava dəstəyi, zirehli birliklər və piyada qüvvələrini birləşdirərək müdafiə xəttini yardılar. Qırmızı Ordu hücuma təəccüblənmədi, lakin onun miqyasını gözləmirdi və ağır məğlubiyyətlər aldı.

Məhvər tankları piyadadan çox irəlilədiyi üçün Sovet qüvvələri geridə qalmış cəbhə xətləri arasında böyük mühasirələrə düşürdü. Bu qüvvələrin bəziləri kütləvi şəkildə təslim olurdu, bəziləri isə gözlənilməz dözümlülüklə mühasirədən çıxmağa çalışırdı. Məhvər ordusu kifayət qədər böyük olmadığı üçün tam qapanmış mühasirələr yarada bilmirdi, bu da Sovet diviziyalarına geri çəkilib yenidən qruplaşmaq imkanı verirdi.

Bu kampaniya amansız bir müharibəyə çevrildi. Məhvər qüvvələrinə yandırılmış torpaq siyasətini izləmək və siyasi komissarları edam etmək əmri verilmişdi. "Barbarossa Yurisdiksiya Fərmanı" alman əsgərlərinə Sovet mülki əhalisinə qarşı cinayətlər törətmək üçün tam azadlıq verirdi. Einsatzgruppen adlanan xüsusi mobil edam dəstələri Yəhudi və Slavyan xalqlarına qarşı kütləvi qırğınlar həyata keçirdi.

Tarixçilərdən bəziləri iddia edir ki, əgər Hitler işğal etdiyi xalqlara daha "mərhəmətli" yanaşsaydı, bəlkə də onlar Stalinə qarşı mübarizədə ona kömək edərdilər. Lakin Qırmızı Ordu da müharibə cinayətlərində günahkar idi, çünki Cenevrə Konvensiyasının əsas prinsipləri hər iki tərəf tərəfindən tamamilə gözardı edilirdi.

Stalin bu ağır məğlubiyyətlərə və müharibənin qəddarlığına cavab olaraq bu müharibəni "Vətən Müharibəsi" adlandırdı və xalqın düşmənə qarşı "amansız mübarizə" aparmalı olduğunu elan etdi.

Qorxaq hərəkətlərə qarşı sərt cəza tədbirləri görüldü, o cümlədən Stalinin fərmanı ilə fərarilər yerindəcə güllələnirdi.

Əsas Döyüşlər

"Barbarossa Əməliyyatı" çərçivəsində baş verən əsas döyüşlər:

• Bialystok-Minsk Döyüşü (İyun-İyul 1941)

• Uman Döyüşü (İyul-Avqust 1941)

• Smolensk Döyüşü (İyul-Sentyabr 1941)

• Birinci Kiyev Döyüşü (İyul-Sentyabr 1941)

• Azov Dənizi Döyüşü (Sentyabr-Oktyabr 1941)

• Leninqrad Mühasirəsi (Sentyabr 1941 - Yanvar 1944)

• Bryansk Döyüşü (Oktyabr 1941)

• Moskva Döyüşü (Oktyabr 1941 - Yanvar 1942)

• Sevastopol Mühasirəsi (Oktyabr 1941 - İyul 1942)

• Rostov Döyüşü (Noyabr-December 1941)

Məhvər Qüvvələrinin Məqsədi və Hitler Planları

Hitler Moskvanı avqustda ələ keçirəcəyini düşünürdü və qalibiyyət paradı planlaşdırırdı. O, Şərqdə böyük şəhərləri məhv etməyi, əhalisini qırmağı və ya köçürməyi planlaşdırırdı. Onun üç əsas məqsədi vardı:

1. Hakimiyyət qurmaq

2. Ərazini idarə etmək

3. Təbii sərvətləri istismar etmək

Hitler Leninqradın şimalına və Ukraynaya qoşun yeritmə əmri verdi ki, müharibə üçün lazım olan material və sənaye sahələrini ələ keçirsin. Mərkəz Ordu Qrupu müdafiədə saxlandı, bu qərarla Hitler generallarının çoxu razı deyildi, çünki bu, Moskva ətrafında Sovet müdafiəsini gücləndirməyə imkan verdi.

Sentyabr 1941-ci ildə Kiyevin ələ keçirilməsi və 665,000 Sovet əsgərinin əsir alınması Məhvər qüvvələrinin zirvə nöqtəsi oldu. Bu, Hitlerin 1942-ci ilə qədər döyüşü davam etdirməsi üçün vacib resurslar qazandırdı.

Lakin, Hitler planını dəyişdi və Mərkəz Ordu Qrupu nəhayət oktyabrda Moskvaya hücum etməyə göndərildi. Bu əməliyyat "Tayfun Əməliyyatı" adlandırıldı. Bryansk və Vyazma uğurlarından sonra Alman qoşunları Moskvaya 32 km məsafəyə qədər yaxınlaşdı.

Hətta Vladimir Leninin mumiyalanmış cəsədi təhlükəsiz bir yerə aparıldı, çünki Sovet rəhbərliyi Moskvaya düşmən girməsi təhlükəsini real hesab edirdi.

Sovet Müqaviməti Güclənir

Alman generalları Sovet ordusunu zəif hesab etsə də, reallıqda Qırmızı Ordu güclü müqavimət göstərməyə davam etdi.

• Düşmənin mühasirə taktikasına qarşı yeni müdafiə üsulları öyrənildi.

• Geri çəkilən Sovet qüvvələri strateji obyektləri dağıdaraq düşmənin istifadəsinə yararsız hala saldı.

• Stalin sənayeni Şərqi Rusiya və Sibirin təhlükəsiz bölgələrinə köçürmüşdü, bu da ordunun təchizatını davam etdirməyə imkan verdi.

Eyni zamanda Almaniyanın logistika problemləri böyüməyə başladı.

• Qış yaxınlaşırdı, yollar palçıqlı olurdu və irəliləmə çətinləşirdi.

• Yaponiyanın SSRİ-yə hücum etməyəcəyi bəlli olduqdan sonra Stalin Şərqdən əlavə qoşunları Moskvaya gətirdi.

Hitler qış üçün heç bir hazırlıq görməmişdi. Qoşunlar isti paltar və lazımi təchizat olmadan şaxtalı havada donmağa başladılar.

Barbarossanın Sonu

Dekabr 1941-də Sovet əks-hücumları Məhvər qoşunlarını Moskvanın 280 km arxasına çəkilməyə məcbur etdi.

"Barbarossa Əməliyyatı" geniş əraziləri işğal etsə də, Sovet müqavimətini qıra bilmədi. Bu, Blitzkrieg doktrinasının uğursuzluğu idi.

• 31 yanvar 1942-ci ilə qədər Məhvər ordusu 918,000 itki verdi (yaralı, əsir, itkin və ölü).

• Eyni zamanda, 3.35 milyon Sovet əsgəri əsir düşdü.

SSRİ-nin resursları Məhvər qüvvələrindən daha çox idi, üstəlik ABŞ Lend-Lease proqramı çərçivəsində Sovet sənaye istehsalının 7%-ni təşkil edən yardımlar göndərirdi.

Hitler SSRİ-ni bir neçə həftə içində çökdürmək planında yanılmışdı.

Şərq Cəbhəsinin Davamı

Hitler müharibəni davam etdirmək qərarına gəldi və 1942-ci ildə "Mavi Əməliyyat"ı başlatdı.

Əsas döyüşlər:

• Stalinqrad Döyüşü (İyul 1942 - Fevral 1943)

• Kursk Döyüşü (İyul-Avqust 1943)

• İkinci Smolensk Döyüşü (Avqust-Oktyabr 1943)

• Varşava Üsyanı (Avqust-Oktyabr 1944)

Nəticədə, 1945-ci ilin mayında SSRİ Berlinə daxil oldu və Almaniya təslim oldu. Hitler intihar etdi və II Dünya Müharibəsi sona çatdı.

Məhz "Barbarossa Əməliyyatı" Hitlerin müharibəni uduzduğu məqam hesab edilir.