BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Vaşinqton – 2015-ci ildə bağlanmış İran nüvə sazişi (Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı - JCPOA) 2025-ci ilin oktyabrında rəsmi olaraq başa çatacaq. Hazırda onun yenilənməsi ilə bağlı aydın perspektivlər görünmür. Bu isə ABŞ və İranı daha da gərginləşən münasibətlərə sürükləyir.
Sözügedən saziş 2018-ci ildə ABŞ-ın o zamankı prezidenti Donald Trampın hakimiyyəti dövründən sonra "reanimasiya vəziyyətində" qalır. Onun yenidən canlandırılması və ya daha güclü və uzunmüddətli bir razılaşmanın əldə olunması istiqamətindəki cəhdlər uğursuz olub. Bunun səbəbi etimadın azalması, ABŞ-ın tətbiq etdiyi "maksimum təzyiq" siyasəti və xüsusilə Qəzzadakı geosiyasi və regional böhranlardır.
Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı başa çatdıqda, Tehran üzərində müəyyən təzyiq imkanları yaradan son tətbiq vasitələri də qüvvədən düşəcək. Buraya BMT Təhlükəsizlik Şurasının istənilən üzvünün irəli sürə biləcəyi əvvəlki razılaşmaya əsasən qəbul edilmiş sanksiyaların yenidən tətbiqi də daxildir.
Britaniyanın "Chatham House" Krallıq Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Yaxın Şərq və Şimali Afrika Proqramının direktor müavini, doktor Sanam Vakil və həmin proqramın əməkdaşı doktor Ənisa Basiri Təbrizinin hesabatında qeyd edilir ki, JCPOA və ya onu əvəz edəcək başqa bir razılaşma olmadan İran öz nüvə proqramını inkişaf etdirmək qərarına gələ bilər.
Tədqiqatçılar əlavə edirlər ki, İranın caydırıcılıq qabiliyyətinin ciddi şəkildə zəiflədiyi son bir ildən sonra bu ehtimal daha real görünür.
İranın rəhbərlik etdiyi "müqavimət oxu"nun üzvləri, o cümlədən HƏMAS və Hizbullah, İsraillə qarşıdurmalar nəticəsində ciddi zəiflədilib. Eyni zamanda, İranla dost münasibətlərə malik olan Suriya prezidenti Bəşşar Əsədin hakimiyyəti də süquta uğrayıb.
Tramp administrasiyası vəziyyəti daha da gərginləşdirib. Gözlənildiyi kimi, o, prezidentliyinin ilk həftələrində İran üzərində "maksimum təzyiq" siyasətini bərpa edərək sanksiyaları yenidən tətbiq edib.
Digər tərəfdən, İsrail administrasiyadan İranın nüvə proqramına birbaşa zərbələr endirməsinə dəstək verməsini tələb edir ki, bu da ciddi hərbi eskalasiya ehtimalını artırır.
Təəccüblü deyil ki, İran siyasətçiləri hazırda ölkənin nüvə proqramını hərbiləşdirməyə ehtiyac olub-olmadığını ciddi müzakirə edirlər. Bununla belə, İranın ali dini lideri ahıl yaşlı Ayətullah Əli Xamenei hələ də proqramın dinc məqsədlər üçün qalacağını vurğulayır.
Avqust 2024-də hakimiyyətə gələn İran prezidenti Məsud Pezeşkian isə iranlılara sanksiyaları yüngülləşdirmək üçün çalışacağına söz verib və Qərblə daha genişmiqyaslı danışıqlar aparmağa maraqlı olduğunu bildirib.
Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (BAEA) mart ayı hesabatında qeyd olunur ki, İran yüksək dərəcədə zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını 50% artırıb ki, bu da narahatlıq doğurur.
Bununla belə, İran eyni zamanda nüvə proqramını xeyli inkişaf etdirib. İndi bəzi İran siyasətçiləri bu səyləri daha vacib hesab edirlər, çünki bunun ölkənin tez bir zamanda caydırıcılıq qabiliyyətini bərpa etməsi və tam təhlükəsizlik təmin etməsi üçün yeganə yol olduğunu düşünürlər.
Tədqiqatçılar bildirirlər ki, bütün bu hadisələr İranın nüvə proqramı və Yaxın Şərqdə geniş miqyaslı regional təhlükəsizlik üçün 2025-ci ili həlledici il halına gətirir.
Avropa üçlüyü (Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya) Vaşinqton və Tehran arasında danışıqlara vasitəçilik etməyə başlayaraq gərginliyin azaldılmasına çalışmışdı.
Son onillikdə Avropa üçlüyü və Aİ vasitəçilik səylərində mühüm rol oynayıb. Bu proses nəticədə 2015-ci ildə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının (JCPOA) imzalanması ilə yekunlaşdı.
Lakin 2018-ci ildə Donald Tramp ABŞ-ı bu sazişdən çıxardıqdan sonra Avropa üçlüyü və Aİ onun qüvvədə qalmasını təmin etməyə çalışdı. Onlar İranın sazişə sadiq qalması üçün kifayət qədər stimul yaradacaqlarına ümid edirdilər.
Hazırda İran ABŞ-la danışıqları Trampın yenidən tətbiq etdiyi "maksimum təzyiq" siyasətinə faktiki təslim olmaq kimi görür və bunu qəbul etmək istəmir. Bununla belə, Tehran hərbi eskalasiyaya da maraqlı deyil, çünki ölkənin iqtisadiyyatı ağır təzyiq altındadır.
İranın əsas məqsədi uzunmüddətli sanksiya yüngülləşdirilməsinə nail olmaq, yenidən sanksiyaların tətbiq edilməsinin qarşısını almaq və İsrailin hücumlarından qorunmaqdır.
Lakin əgər Tehran üçün alternativ həll yolu tapılmazsa, o, 2019 və 2020-ci illərdə olduğu kimi, "maksimum təzyiq" siyasətinə qarşılıq vermək ehtimalını nəzərdən keçirə bilər. Həmin illərdə İran ABŞ hədəflərinə hücumlar təşkil etmiş, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri sahillərində tankerlərə zərbələr endirmiş və Səudiyyə Ərəbistanındakı neft obyektlərinə edilən hücumlara dəstək vermişdi.
Avropa üçlüyü və Avropa İttifaqının (Aİ) bu missiyanı yerinə yetirmək üçün tələb olunan siyasi iradəni cəmləməsi asan olmayacaq. Onlar Trampın Ukrayna müharibəsini bitirmək üçün Rusiya ilə apardığı danışıqlar, Avropa təhlükəsizlik strukturunu dəyişdirmə planları və gömrük rüsumlarına əsaslanan ticarət siyasəti ilə diqqətlərinin yayındığı bir vəziyyətdədirlər.
İran prezidenti Pezeşkian sanksiyaların yüngülləşdirilməsinə nail olacağına söz verib və Qərblə daha geniş miqyaslı danışıqlara maraq göstərdiyini bildirib.
Lakin heç bir tədbir görülməməsi daha təhlükəli bir vəziyyətin yaranmasına səbəb ola bilər – bu da Avropa ölkələrinin tamamilə kənarda qaldığı ABŞ-İran münasibətləridir. Belə bir ssenaridə vasitəçi kimi Rusiyanın əsas rol oynamaq ehtimalı artır. İran artıq Çin və Rusiya ilə nüvə məsələləri ilə bağlı ayrıca danışıqlara başlayıb.
Tramp mart ayının əvvəlində Xamenei ilə əlaqə yaratmağa və yeni bir saziş imzalamağa cəhd etsə də, bu addım hərbi zərbə təhdidləri ilə qarşılandı və İran tərəfindən açıq şəkildə rədd edildi.
Sanam Vakil və Ənisa Basiri Təbrizi bildirirlər ki, Avropa ölkələri tarixi vasitəçilik rolunu yenidən bərpa etmək üçün əlverişli mövqedədirlər.
Avropa, Tehranla onilliklər boyu apardığı danışıqlar təcrübəsinə əsaslanaraq və ABŞ-la ortaq zəmin taparaq yeni bir saziş üçün danışıqları başlada bilər.
Bundan əlavə, Avropanın İsrail və Fars körfəzi ölkələri ilə olan güclü əlaqələri, daha çevik və genişmiqyaslı bir razılaşmanın regional səviyyədə qəbul edilməsinə töhfə verə bilər.
