BAKI,AzerVoice
Fatimə əl-Fihri (təxminən 800-880) 9-cu əsrdə dünyanın fasiləsiz fəaliyyət göstərən ən qədim universiteti olan Əl-Qaraviyyin Universitetinin (Mərakeşin Fəs şəhərində yerləşən) qurucusu kimi tanınan müsəlman qadın, alim və xeyriyyəçi idi.
Fatimə əl-Fihri kimdir?
O, Tunisdə Qayrəvan (Kairouan) şəhərində anadan olub və sonradan məscid və təhsil müəssisəsinə öz doğma şəhərinin adını verib. Gənc yaşlarında ailəsi ilə birlikdə Mərakeşin şimal-qərb sahillərində yerləşən Fəs şəhərinə köçüb. 9-cu əsrdə Fəs ticarət, mədəniyyət və elmin inkişaf etdiyi kosmopolit bir mərkəzə çevrilmişdi. 13-14-cü əsrlərdə Bərbər Marinidlər Sülaləsi (1248-1465) dövründə şəhər elmi və ticarət mərkəzi kimi zirvə nöqtəsinə çatdı.
14-cü əsrdə tarixçi İbn Əbi Zər (1315-ci ildə vəfat edib) tərəfindən yazılmış "Rawd əl-Qirtas" (Kağız Bağı) adlı xronikaya görə, Fatimənin atası Məhəmməd əl-Fihri əl-Qayrəvani uğurlu ərəb taciri olub və Məkkədə yaşayan məşhur Qüreyş qəbiləsindən gəlib. Fatimə və bacısı Məryəm ailə üzvlərinin - qardaşlarının, ərlərinin və atalarının qısa müddət ərzində vəfat etməsi ilə böyük bir sərvət miras aldılar.
Əl-Qaraviyyin Məscidi və Universitetinin Təməli
Fatimə və Məryəm ticarət və var-dövlət toplamaqdan imtina edərək, İslamda mühüm yer tutan sədəqəyə (xeyriyyəçilik) sərmayə yatırmaq qərarına gəldilər. Bacılar miraslarını məscidlər və məktəblər tikməyə xərclədilər. Məryəm Əl-Əndəlüs Məscidini, Fatimə isə Əl-Qaraviyyin Məscidi kompleksini tikdirdi.
Fatimə 859-cu ilin Ramazan ayının ilk günü Fəs şəhərinin mərkəzində, Suq əl-'Attarin (Ətirçi Bazarı) yaxınlığında torpaq sahəsi satın aldı və məscidin bünövrəsini qoydu. Ola bilsin ki, o zaman hələ fərqinə varmamışdı ki, bu yer gələcəkdə dünyanın ilk diplom verən universitetinə çevriləcək. Amma bəlkə də o, bunu əvvəlcədən bilirdi.
Məscid Qayrəvan şəhərinin insanlarına məxsus mənasını verən "Qaraviyyin" adı ilə adlandırıldı.
Əl-Qaraviyyin Məscidinin Memarlığı
Fatimə o dövrün ən mahir mühəndislərini və sənətkarlarını işə götürərək, ən keyfiyyətli materiallardan istifadə etdi. Məscidin İslam memarlığına xas geniş keramik döşəməli həyəti, dəstəmaz üçün fəvvarəsi, içəridə isə böyük namaz zalı var idi. Hündür minarədən isə müəzzin azan verirdi. Bundan əlavə, qadınlar üçün ayrıca namaz qılınacaq yer və geniş kitabxana inşa olundu.
Tarixçilərin fikrincə, Əl-Qaraviyyin Məscidinin əsas tikinti işləri 857-859-cu illər arasında aparılıb və Fatimə bütün memarlıq və sənət işlərinə şəxsən nəzarət edib. Sonralar Əl-Murabitlər dövründə (1134-1143) Sultan Əli ibn Yusif məscid kompleksini genişləndirdi. 1606-1623-cü illərdə isə Sədi Sultan Əbdullah ibn əl-Şeyx həyətə fəvvarələr və mavi mozaikalar əlavə etdi.
Əl-Qaraviyyin Universitetinin Elmi Əhəmiyyəti
Tarixçilər hesab edirlər ki, Əl-Qaraviyyin Məscidində dərslərin keçirilməsi ilk günlərdən etibarən başlamışdı. Çünki o dövrdə məscidlər yalnız ibadət üçün deyil, həm də təhsil, sosial tədbirlər və hətta siyasi görüşlərin təbliği üçün istifadə edilirdi.
Zaman keçdikcə məscidin tərkibində olan mədərəsə genişləndi və İslam dünyasının ən nüfuzlu elmi mərkəzlərindən birinə çevrildi. Burada İslam elmləri ilə yanaşı, riyaziyyat, tibb, astronomiya və fəlsəfə də tədris olunurdu. Sonradan orta əsr Avropasından da alimlər Əl-Qaraviyyin kitabxanasına müraciət edirdilər.
Bu gün Əl-Qaraviyyin Universiteti UNESCO və Ginnes Rekordlar Kitabı tərəfindən dünyanın ən qədim, fasiləsiz fəaliyyət göstərən universiteti kimi tanınır. Bu böyük miras Fatimə əl-Fihri kimi bir qadının uzaqgörənliyi və elmə verdiyi töhfənin sübutudur.
Əl-Qaraviyyin Universitetinin Təşəkkülü və İnkişafı
Əl-Qaraviyyinin tam olaraq nə zaman ali təhsil mərkəzinə çevrildiyini müəyyən etmək çətin olsa da, bir çox tarixi mənbə və səyahət qeydləri burada keçirilən təhsilin keyfiyyətini və əhatə dairəsini vurğulayır.
Mərakeş tarixçisi və səfiri Əbdülhadi Tazi (1921-2015) Əl-Qaraviyyində tədrisə dair ən qədim yazılı qeydin 1141-ci ilə aid olduğunu bildirir. Digər tarixçi Məhəmməd əl-Manuni isə 1040-1147-ci illər arasında, Əl-Murabitlər dövründə məscidin ali təhsil ocağına çevrildiyini vurğulayır.
Bu səbəbdən, əksər tarixçilər Əl-Qaraviyyini dünyanın ilk diplom verən ali təhsil müəssisəsi hesab edirlər. O, elm və akademik müzakirələrin mərkəzinə çevrilərək dünyanın müxtəlif bölgələrindən alimləri, tələbələri və müəllimləri cəlb edirdi.
Qızıl dövrü və elmi əhəmiyyəti
Əl-Qaraviyyin 13-14-cü əsrlərdə həm dünyəvi, həm də dini elmlər sahəsində ən parlaq dövrünü yaşadı. O dövrdə universitet Mərkəzi Asiya, Cənubi Asiya, Şam, Hicaz və digər İslam ölkələrindən alimlərin gəldiyi elmi mərkəzə çevrildi.
Universitetdə tədris olunan fənlərə aşağıdakılar daxil idi:
-
Quran təfsiri (təfsir)
-
İslam hüququ (fiqh)
-
Ədəbiyyat və tarix
-
Riyaziyyat və məntiq
-
Tibb və fizika
-
Astronomiya və botanika
-
Kartoqrafiya və coğrafiya
-
Fəlsəfə
-
Latın və Yunan dili
Eyni zamanda, məscid kompleksi sufiliyin və irfanın inkişaf etdiyi mərkəzə çevrildi.
Ənənəvi olaraq tələbələr əsasən kişilərdən ibarət idi. Lakin qadınlar üçün xüsusi bölgə (riwaq) yaradılmışdı, burada oturaraq mühazirələri dinləyə, suallarını kağıza yazıb müəllimlərə təqdim edə bilirdilər. Fatimə əl-Fihri özü də bu universitetdə İslam hüququ və riyaziyyat üzrə təhsil almışdı.
Tənəzzül dövrü
18-ci əsrdən etibarən, Əl-Qaraviyyinin tədris metodunu əsasən İslam elmlərinə və ərəb dili və ədəbiyyatına yönəldi. Astronomiya və tibb dərsləri dayandırıldı, fəlsəfə və məntiq kimi elmlər isə sıxışdırıldı.
1789-cu ildə Sultan Məhəmməd ibn Əbdullah universitetin proqramını ciddi şəkildə məhdudlaşdırdı. 1845-ci ildə Sultan Əbd ər-Rəhman bu islahatları davam etdirərək Sufi dərslərini də qadağan etdi.
Bundan əlavə, Əl-Qaraviyyinin məşhur kitabxanası baxımsız qaldı və çoxlu dəyərli əlyazmalar itdi. 20-ci əsrin əvvəllərində kitabxanada cəmi 1,600 əlyazma və 400 çap olunmuş kitab qalmışdı.
Kitabxana və nadir əlyazmalar
Bu gün Əl-Qaraviyyinin kitabxanasında qorunan ən dəyərli əlyazmalara daxildir:
-
İmam Malik ibn Ənəsin (711-795) "Əl-Muvatta" hədis kitabı (ceyran dərisinə yazılmışdır)
-
İbn İshaqın (704-768) "Əs-Sirə ən-Nəbəviyyə" (Peyğəmbərin həyatı)
-
İbn Xəldunun (1332-1406) məşhur əsəri "Əl-Muqəddimə" və "Əl-İbar" kitabının orijinal nüsxəsi
-
1602-ci ildə Sədi Sultan Əhməd əl-Mənsurun kitabxanaya bağışladığı məşhur Quran nüsxəsi
2012-ci ildə kitabxana Mərakeşli memar Əzizə Şauni tərəfindən bərpa edildi və burada Fatimə əl-Fihriyə aid əlyazmalar və diplom aşkarlandı.
Məşhur alimlər
Əl-Qaraviyyində təhsil almış və İslam dünyasına böyük təsir göstərmiş alimlər:
-
Əl-Biruni (973-1048) – riyaziyyat, fizika, astronomiya və coğrafiya üzrə alim
-
Əl-İdrisi (1100-1165) – Avropa Rönesans dövründə məşhur olan kartoqraf
-
İbn Rüşd (Averroes) (1126-1198) – Aristotelin əsərlərini tərcümə edən filosof
-
İbn Xəldun (1332-1406) – müasir sosiologiya və tarix elminin əsasını qoyan alim
-
Həsən əl-Vəzzan (Leo Africanus) (1494-1554) – Afrika haqqında ilk fundamental əsərin müəllifi
Əl-Qaraviyyinin elmi nüfuzu o qədər böyük idi ki, Avropadan gələn xristian monastırları və alimləri burada tədqiqatlar aparırdılar. Burada təhsil almış məşhur avropalılar arasında:
-
Papa II Silvestr (999-1003) – Əl-Qaraviyyində təhsil aldıqdan sonra Avropaya ərəb rəqəmlərini və sıfır anlayışını gətirmişdir.
-
Nikolas Kleynaerts (1495-1542) – flamand dilçisi və qrammatika alimi.
-
Yakob van Golius (1596-1667) – ərəbşünas və tərcüməçi.
Dünyanın Ən Qədim Universiteti
Baxmayaraq ki, dünyada 9-cu əsrdən əvvəl də təhsil mərkəzləri mövcud idi, Əl-Qaraviyyin Universiteti UNESCO və Ginnes Rekordlar Kitabı tərəfindən dünyanın ən qədim fasiləsiz fəaliyyət göstərən universiteti kimi tanınır.
Bəzi qərbli alimlər universitet anlayışının xristian və avropaya məxsus olduğunu iddia etsələr də, İtalyan tarixçi Yahya Pallavicini bildirir ki, universitet modeli 12-ci əsrə qədər Avropada mövcud deyildi, lakin 9-cu əsrdən başlayaraq İslam dünyasında Əl-Qaraviyyin nümunəsində formalaşmışdı.
Müasir dövr və yenidən quruluş
1912-ci ildə Fransa Mərakeşi protektorat altına aldıqdan sonra universitetin akademik proqramı əsasən sultan administrasiyasına kadr hazırlamaq üçün istifadə edildi. 1947-ci ildə dövlət təhsil sisteminə daxil edildi və 1963-cü ildə Mərakeşin rəsmi dövlət universiteti elan olundu.
1975-ci ildən sonra ümumi dünyəvi fənlər Sidi Məhəmməd ibn Abdullah Universitetinə köçürüldü, Əl-Qaraviyyin isə İslam elmləri üzrə ixtisaslaşmış ali məktəbə çevrildi. 2015-ci ildə universitetə maliyyə və akademik müstəqillik verən fərman imzalandı.
Bu gün Əl-Qaraviyyin Universiteti Ərəb dili və ədəbiyyatı, İslam elmləri və Mərakeş tarixi üzrə əsas ali təhsil mərkəzlərindən biri olaraq fəaliyyətini davam etdirir.
