BAKI,AzerVoice
Son dövrlərdə bir çox İraq mediasında eləcə də İran və Livanda "şiə hakimiyyəti" termini tez-tez istifadə olunur. Bu, adı çəkilən ölkələrdə şiə islamçı qüvvələrin, şiələrin çoxluğunu təşkil etdiyi və ya dövlət üzərində təsirini həyata keçirdiyi ölkələrdə hakimiyyətə gəlməsini xarakterizə edir. 2003-cü ildə İraqda Saddam Hüseyn rejiminin devrilməsindən sonra şiə siyasi qüvvələrinin nüfuzunun artmasını heç kimə sir deyil.
Səddam sonrası şiəliyə aid olan dini və siyasi simvolların şəkilləri, plakatlar və dini mərasimlərin tətbiqi küçələrdə və ictimai məkanlarda yayılmağa başladı. Bu fenomen, 2003-cü ildən sonra ərəb dünyasında baş verən hadisələri izah edərkən Haşim Salihin Seiqmund Freydin nəzəriyyəsindən sitat gətirməsi ilə təbii sayıla bilər. Freydə görə, tarix boyu bastırılmış hər şey bir gün oyana bilər və yerin dərinliklərindən püskürən vulkan kimi partlayar və öz varlığını və özünü ifadə etmək hüququnu tələb edər.
"Şiə hakimiyyəti", İraqda və daha yuxarıda adı çəkilən ölkələrdə şiə media elitası tərəfindən uydurulmuş bir termindir, heç bir fəlsəfi əsasları yoxdur və hətta hər hansı bir konseptual nəzəriyyə ilə əlaqəli deyil. Bu, son zamanlarda İraqda şiə siyasi qüvvələrinin hakimiyyətə gəlməsi və hüquqi tənzimləmələr vasitəsilə şiə islam siyasi qüvvələrinin nüfuzunun güclənməsini ifadə edən bir ifadə olaraq istifadə edilir. Beləliklə, bu, siyasi bir fenomen olaraq qalır, nəzəri və ya fəlsəfi bir mövzu deyil.
Ümumiyyətlə, şiə fəlsəfi ədəbiyyatında hakimiyyət və dövlətlə əlaqə məsələsi müzakirə mövzusu olaraq qalır. İran İslam inqilabının uğuru, şiə siyasi fikrində dövlətin vacibliyi barədə düşünməyə yenidən önəm verdi. İran siyasi sisteminin təqdim etdiyi model, Ayətullah Xomeyninin "İslami hökumət" adlı kitabında çağırdığı və siyasi layihəsinin əsasını qoyan, dövlətin qanuni əsasını təşkil edən Vəliyi-fəqih nəzəriyyəsinin təcəssümü idi. Nəticədə bu model, şiə siyasi hərəkatlarının, xüsusən də İraqda və Livanda tətbiq edilən siyasi hakimiyyət modelinə çevrildi.
İran inqilabı təcrübəsi, öz ideyalarını İranın İslam Respublikası modeli ilə həyata keçirə bildi. Lakin İraqda şiə islam hərəkatlarının təcrübəsi tamamilə fərqli idi, baxmayaraq ki, onlar Səddam rejiminə qarşı İslam inqilabı şüarını qaldırmışdılar. Digər tərəfdən, bu hərəkatların və liderlərinin əksəriyyəti İranın Vəliyi-fəqih nəzəriyyəsini qəbul etmirdi. Livanda isə, fikir mübahisələri İslam dövlətinin qanuniliyini və Vəliyi-fəqih nəzəriyyəsini müzakirə edirdi və buna paralel olaraq, şiə islam müqavimət hərəkatı İsrailin işğalına qarşı mübarizə aparır, müqavimət bayrağı altında öz varlığını və silahlarının qanuniliyini müdafiə edirdi. 2006-dan sonra, Livanda siyasətə və onun mürəkkəbliyinə daxil olmağa və təchizatları arasında iştirak etməyə qərar verdilər.
Lakin fərq ondadır ki, İran inqilabı təcrübəsi, həqiqətən də, İslam Respublikası yaratmış olsa da, hakimiyyət sistemində silah və siyasət ikiliyini möhkəmləndirmişdir və rəsmi başlıqlarla paralel olaraq "İslam İnqilabı Keşikçiləri" və "Qüds Korpusu" kimi qurumlar yaratmışdır. Doğrudur, onlar İslam Respublikasının lideri tərəfindən idarə olunur, lakin onların vəzifəsi dövlətin qorunması və cəmiyyətə xidmət etmək deyil, inqilabın və onun şüarlarının qorunmasıdır.
İran təcrübəsində, ölkənin rəhbərləri, İslam inqilabının ideologiyası əsasında milli razılığı formalaşdırmağı bacardılar və öz siyasi modellərini, İslam Respublikası rejimi ilə ziddiyyət təşkil edən müxalifətin olmaması şəraitində tətbiq etdilər. Bu, İraq və Livandakı şiə siyasi təcrübəsindən tamamilə fərqlidir.
İraqda, 2003-cü ildən sonra, xaricdə fəaliyyət göstərən şiə hərəkatları və partiyalar müxalifət bayrağı altında siyasi prosesə daxil oldular. 2004-cü ildə, koalisiya idarəetmə orqanı müvəqqəti qərar çıxardaraq, milislərin birləşdirilməsini tələb etdi və bu, həmin partiyalar üçün silahlarını tərk edib rəsmi qurumlara inteqrasiya etməyi qəbul etmələrinə səbəb oldu. Lakin Sədr hərəkatı, siyasətdə iştirak etmədi və başdan-ayağa ABŞ-ın İraqdakı hərbi varlığına qarşı silahlanmağı hədəfləyirdi
2014-cü il və İŞİD-in İraqdakı vilayət və əraziləri ələ keçirməsindən sonra, Əli Sistani tərəfindən cihad fətvası verilmiş və Nuri əl-Malikinin hökuməti "Həşdi-Şaabi" (HƏŞD) təşkilatını quraraq silahlı qrupları İŞİD-ə qarşı mübarizə aparmaq üçün birləşdirmişdi. Bu dövr, silahlı təşkilatların açıq şəkildə meydana çıxmağa başladığı bir mərhələ oldu. Bəzi qruplar, 2004-cü ildən sonra görünüşdə silahlarını tərk etsələr də, silahlı təşkilatlarını yenidən quraraq fəaliyyətə başladılar, digər qruplar isə ABŞ-ın İraqdakı hərbi varlığını "müqavimət" adı altında daha da radikallaşdılar. Bundan başqa, 2014-cü ildən sonra yeni silahlı qruplar da təşkil olundu. Təbii ki, büytün bunlar İran siyasi elitasının bir-başa dəstəyi ilə həyata keçirilirdi.
2018-ci il seçkilərində, silah və siyasətin
birləşməsi açıq şəkildə görünməyə başladı. Bu qarışıqlığın qanuni
təməlini, İŞİD-ə qarşı qazanılmış qələbə şüarları təşkil edirdi, və
bu qələbənin siyasi baxımdan istifadə edilməli olduğu irəli
sürülürdü.
Seçkilərdən sonra, şiə silahlı siyasi qruplar silahlarını təhvil
vermədilər. Onsar siyasi səhnədə rol almaq üçün ,sadəcə adlarını
dəyişdirdilər.
İraq siyasi mənzərəsində silah və siyasət vəhdətinin davamı, xüsusilə 2019-cu ilin "Oktyabr İnqilabı"ndan sonra Mustafa əl-Kazimi hökumətinin qurulmasında özünü göstərdi. Bu dövrdə, ictimai məkanın idarə olunmasında güc nümayişləri artdı və silahlı qruplara bağlı şəxsiyyətlər özlərini siyasi adlarla təqdim etməyə çalışdılar. Bu şəxslərin siyasi səhnədə varlıqları qəbul olundu və daha sonra həmin şəxslərin silah gücünə ölkənin bir çox sahələrinə nəzarət etməsinə səbəb oldu.
2021-ci ilin seçkilərindən sonra, onların siyasi təsiri daha da gücləndi, nəticədə Bağdaddakı Yaşıl Zonanın girəcəyində, Müqtəda Sədrin tərəfdarları ilə "Koordinasiya Çərçivəsi"nə bağlı silahlı qruplar arasında qarşıdurma yaşandı.
2017-ci ildən sonra, İŞİD-ə qarşı qələbənin elan edilməsi ilə İrada artıq şiəliyin arxa plana keçəcəyini fikri yayıldı. Bu səbəbdən, İŞİD-ə qarşı müharibə bitdikdən sonra, İraqda şiə hakimiyyətinin qorunmasını təmin edəcək paralel silah gücünün varlığının vacib olduğu fikri təbliğ edilməyə başlandı. Bu silahlı qrupun əsas vəzifəsi, şiə çoğunluğunun hakimiyyətində olan siyasi sisteminin qorunması idi.
Şiə hakimiyyətini qorumaq üçün silahın mövcudluğunu təşviq etmək məqsədilə, silah və siyasət arasındakı vəhdət, 2003-cü ildən sonra şiə hakimiyyətinin əldə etdiyi qazancın təhlükə altına girməməsi üçün müdafiə kimi təqdim edilməyə başlanmışdır. Bu əlaqənin vacibliyi və ya onun siyasi sahədə tətbiqinin səbəblərinin dekonstruasiya edilməyə çalışılması, dərhal xarici güclərin şiə hakimiyyətini zəiflətmə məqsədini həyata keçirdiyi ittihamı ilə qarşılaşırdı. Ölkədə silahlı radikal şiə qruplarının tənqib edən. onları təhlükə sayan şiələr belə repressiyanın qurbanına çevrilirdilər.
Hadisələrin bu cür cərəyan etməsi əslində İraq hökümətini məzhəbi baxımdan güclü etsə də, beynəlxalq arenada və xüsusən də İran qarşısında olduqca aciz edir. İllər keçdikdən sonra İraq höküməti dolayı yolla ölkədə olan radikalr qrupları idarə edə bilmədiyini və onların ipinin Tehranın əlində olduğunu etiraf edəcəkdi. Regional dəyişiklər daha geniş vüsət aldıqca İraqdakı şiə qruplar arasında olan ixtilaf daha da artdı. Bu ixtilaf daha sonra sözün əsl mənasında düşmənçiliyə çevrildi və qruplar arasında qarşılıqlı etibar demək olar ki, sıfıra düşdü. İsrailin peycer əməliyyatı isə, İraqda və eləcə də vaxtilə Suriyada olan şiə qruplar arasına daha ciddi etibarsızlıq toxumu səpdi… Livanda partladılan peycerlərin, İran-İraq-Suriya dəhlizi ilə (bəzən bu dəhliz şiə dəhlizi adlandırılır) hansı qrup tərəfindən Livana çatdırıldığı Tehran tərəfindən hələ də açıqlanmır. Səbəb isə mövcud düşmənşiliyin daha da dərinləşməsidir.
Əl-Əqsa Tufanı və ya 7 oktyabr hadisələri
2023-cü il 7 oktyabrda başlanan "Əl-Əqsə Tufanı" əməliyyatı, İraqa da təsir etməyə başladı. Bu, İraqdakı şiə siyasi qərarlarında silah və siyasət vəhdətini yenidən gündəmə gətirən hadisə oldu. "İraq İslam Müqaviməti" adı altında fəaliyyət göstərən silahlı qruplar, öz mövqeyini İranın rəhbərlik etdiyi "Müqavimət Həmkarlığı" ilə uyğunlaşdırdı.
Digər tərəfdən, hökumətdə siyasi təmsilçiliyi olan və əsasını silah təşkil edən şiə siyasi tərəflərin iştirakı, yalnız nitqlər və plakatlar üzərindən öz silahlarını İsrailə qarşı mübarizəyə qatılmağa hazır olduqlarını bildirərək özünü göstərdi. Lakin onların faktiki iştirakı yalnız bəyanatlarla məhdud qaldı.
7 oktyabr hadisələrinin Hizbullahı Livandakı mövqelərinə və
Əsədin Suriya rejiminin süqutuna təsirindən sonra, İraqdakı silahlı
qrupların növbəti mərhələdə hədəf olacağı təşviq doğurdu.
Bu, "yeni Yaxın Şərq" planının bir hissəsi olaraq,
İranın bölgədəki nüfuzunun azaldılması, İranla əlaqələrinin
kəsilməsi "müqavimət oxu"nun məhv edilməsi ilə
əlaqələndirilirdi.
Bu təbliğat yalnız ABŞ-dan gələn açıqlamalarla deyil, həm də ölkənin baş naziri Məhəmməd Şiə əl-Sudani hökumətinin müşavirlərinin və şiə koordinasiya çərçivəsindəki liderlərinin çıxışları ilə yayıldı.
Əksinə, silahlı qrupların liderləri, hətta Şiə Koordinasiya Çərçivəsindəki ittifaqın daxilində belə, bu təhdidlərə qarşı susqunluq göstərmiş və heç bir cavab verməyib və ya müzakirəyə girməyiblər. Hətta "X" platformasında silahlı qrupların liderlərinin hesabları da bu xəbərlərdən sonra silinib.
Görünən odur ki, daxildəki ciddi fikir-ayrılığına olmasına
baxmayaraq ,İraqda silah və siyasətin vəhdətinə sığınan silahlı şiı
qruplar üçün ən bpyük təhdid məhz xaricdəndir.
Bu gün İraq bir sıra ciddi problemlərlə üz-üzədir və bunlardan ən
başlıcası siyasi sabitliyin olmaması və təhlükəsizlik
problemləridir. Bu iki əsas məsələ digər sosial, iqtisadi və
humanitar problemlərin də dərinləşməsinə səbəb olur.
Ölkəyə Ətraflı nəzər salsaq:
Siyasi Sabitliyin Olmaması: İraqda uzun illər
davam edən münaqişələr, rejim dəyişiklikləri və xarici müdaxilələr
ölkənin siyasi sistemini zəiflətdi və nəticə etibarilə İrana meylli
dindar qüvvələrin hakimiyyət gəldilər. Etnik və məzhəb
fərqlilikləri, xüsusilə şiə, sünni və kürd qrupları arasında olan
gərginliklər hökumətin effektiv fəaliyyət göstərməsinə mane olur.
Koalisiya hökumətləri tez-tez dəyişir və bu da ölkədə sabitliyin
yaranmasını çətinləşdirir.
Təhlükəsizlik Problemləri və Terrorizm
İŞİD kimi ekstremist qrupların hələ də bəzi bölgələrdə aktiv olması
təhlükəsizlik sahəsində ciddi problemlər yaradır. Hərbi
əməliyyatlar nəticəsində İŞİD-in ərazi nəzarəti azalsa da, hücumlar
və terror aktları hələ də təhdid törədə bilər. Bu, insanların
gündəlik həyatına və iqtisadi fəaliyyətə ciddi təsir göstərir.
İqtisadi Çətinliklər və Neft Asılılığı
İraq iqtisadiyyatı əsasən neft ixracına əsaslanır, bu da onu neft
qiymətlərindəki dalğalanmalara həssas edir. İqtisadi
diversifikasiya zəifdir və işsizlik səviyyəsi yüksəkdir.
İnfrastrukturun məhv olması və korrupsiya iqtisadi inkişafa mane
olur.
İraqda işsizlik ölkənin ən ciddi sosial-iqtisadi problemlərindən biridir və bu problem həm gənc nəsil, həm də ümumi əhali arasında geniş yayılıb. İşsizliyin yüksək səviyyəsi ölkənin siyasi sabitliyi, təhlükəsizliyi və sosial rifahı üzərində də dərin təsir göstərir. İşsizliklə bağlı əsas məqamlar aşağıdakılardır:
İşsizlik Səviyyəsi və Gənclər arasında
İşsizlik
Rəsmi məlumatlara görə, İraqda işsizlik səviyyəsi ümumilikdə 14-16%
civarındadır, lakin qeyri-rəsmi göstəricilər və beynəlxalq
təşkilatların məlumatlarına əsasən bu rəqəm daha yüksək ola
bilər.
Gənc əhali arasında işsizlik daha da kritikdir və bəzi bölgələrdə bu göstərici 25-30%-ə çatır. Gənclər üçün iş imkanlarının olmaması onların radikal qruplara qoşulmasına və ya ölkəni tərk etməsinə səbəb olur.
İşsizliyin Əsas Səbəbləri
Müharibələr və Təhlükəsizlik: Uzun illər davam edən münaqişələr,
terror hücumları və İŞİD-in fəaliyyəti ölkənin iqtisadi
infrastrukturunu məhv edib və bir çox müəssisələrin bağlanmasına
səbəb olub.
İraq iqtisadiyyatı əsasən neft sektoruna əsaslanır. Neft sektoru yüksək gəlir gətirsə də, geniş iş yerləri yaratmır. Digər sahələrin – kənd təsərrüfatı, sənaye və xidmət sektorlarının inkişafı zəifdir.
Korrupsiya geniş yayılıb və dövlət sektorunda iş yerlərinin əldə
edilməsi çox vaxt qeyri-şəffaf proseslərə bağlı olur. Bu, xüsusilə
gənclər və yeni məzunlar üçün çətinlik yaradır.
Təhsil sistemində mövcud olan problemlər nəticəsində əmək bazarının
tələblərinə uyğun peşə və bacarıqlara sahib gənclərin sayı
azdır.
İşsizliyin Təsirləri
İşsizlik İraqda genişmiqyaslı etirazların əsas səbəblərindən
biridir. Gənclər arasında iş imkanlarının azlığı sosial
ədalətsizlik hissini gücləndirir və hökumətə qarşı etimadsızlığı
artırır.
Gənc və təhsilli insanların ölkəni tərk etməsi (beyin axını)
geniş yayılmışdır. Bu da ölkənin gələcək inkişaf potensialını
zəiflədir.
İşsiz və gələcək perspektivi olmayan gənclər radikal qrupların
təsirinə düşə bilər, bu isə təhlükəsizlik vəziyyətini daha da
gərginləşdirir.
Etnik və məzhəb nümaqişəsi
İraqda etnik və dini fərqliliklərə əsaslanan münaqişələr davam
edir. Kürd bölgəsinin müstəqillik cəhdləri və mərkəzi hökumətlə
münasibətləri əlavə gərginlik yaradır. Şiə və sünni icmaları
arasında da dərin ziddiyyətlər var.
Su və infrastruktur problemləri
Su çatışmazlığı və infrastrukturun dağılması da ölkədə həyat
səviyyəsini aşağı salan əsas problemlərdən biridir. Xüsusilə kənd
təsərrüfatı üçün vacib olan su resurslarına nəzarət və su təchizatı
böhran səviyyəsindədir.
Bu problemlərin həlli üçün İraqın güclü və inklüziv siyasi islahatlara, korrupsiyaya qarşı mübarizəyə, iqtisadi diversifikasiyaya və beynəlxalq əməkdaşlığa ehtiyacı var. Təhlükəsizlik məsələlərinin həlli isə həm daxili, həm də regional səviyyədə koordinasiyalı yanaşma tələb edir.
