BAKI,AzerVoice
Türkiyə və İsrail arasındakı əlaqələr son on ildə gərgin olub, lakin buna baxmayaraq , hər iki ölkə bir neçə böhran zamanı diplomatik və ticarət əlaqələri Qəzza böhranına qədər davam edib.Lakin indi fərqli bir reallıqla qarşı-qarşıyayıq; Türkiyə — regionun böyük gücüdür, İsrail isə müharibədən tükənib.
2024-cü ilin dekabr ayında Əsəd rejimi Suriyada süqut etdi, bu da Türkiyə ilə İsraili "gizli" bir mübarizəyə yaxınlaşdırdı ki, müşahidəçilər bu mübarizəni "regional hegemonluq" uğrunda bir münaqişə olaraq qiymətləndirirlər.
Bəzi siyasi çərhçilər hesab edir ki, Əsədin süqutundan sonra, İsrailin yeni Suriya hökumətinin mülkiyyətlərinə etdiyi zərbələr əslində dolayı yolla Ankaranın maraqların xidmət edir. Belə ki, yeni Suriya hakimiyyəti bu boşluğu doldurmaq üçün Ankaradan kömək istəyəcək ki, bu Ankaraya Hizbullah və İran İnqilab Keşikçilərinin yerini tutamasına imkan yaradacaq. İddia olunur ki, İsrailin Suriyanı bombalaması ən böyük əshvlərdən biri idi belə ki , artıq İsrail sərhədlərində İran və Hizbullah yox, NATO –nun ən güclü urdusu olan Türk ordusu dayanacaq.
Ərdoğan və İsrail baş naziri Benjamin Netanyahu illər ərzində sərt və kəskin açıqlamalar verib, Prezident Ərdoğan İsraili açıq şəkildə tənqid etmiş və fələstinlilərin müdafiəçisi olmuşdur.
Əlaqələrin ən pis olduğu nöqtə 2010-cu ildə baş vermişdi, o zaman Türkiyə rəhbərliyində olan bir flotanın Qəzza zolağındakı İsrail blokadasını sındırmağa cəhd etməsi İsrail qoşunları ilə toqquşaraq 10 türk vətəndaşının ölümünə səbəb olmuşdu və Ərdoğan İsraili müharibə cinayətində ittiham etmişdi.
2017-ci ildə əlaqələr nisbətən yaxşılaşsa da, 2018-ci ildə Qəzza və Qüds məsələləri üzündən iki ölkə diplomatik gərginlik yaşadı və hər iki ölkə səfirini geri çağırdı. 2022-ci ildə isə İsrail prezidenti İshak Hertzogun Ankaraya səfəri ilə bir daha əlaqələrin yaxşılaşması cəhdi edildi.
İsrailin Qəzzaya qarşı apardığı amansız müharibə nəticəsində Ərdoğan bütün əlaqələri kəsdiyini elan etdi və tərəflər bir-birinə ticarət maneələri tətbiq etdi. Bu addım 2024-cü ilin aprelində baş verdi.
Türkiyə, həmçinin Cənubi Afrika ilə birlikdə, İsraili Fələstinlilərə qarşı soyqırımı törətməkdə ittiham edərək, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində qaldırdıqları iddianaməyə qoşuldu. Müharibə zamanı Türkiyə Qəzzaya böyük miqdarda humanitar yardımlar göndərdi.
Türkiyə və İsrail arasında, əlaqələrin əsasını təşkil edən turizm sahəsi demək olar ki, tamamilə yox oldu və hazırda iki ölkə arasında birbaşa uçuşlar mövcud deyil. Bu yol əvvəllər İsraildən ən çox istifadə edilən uçuş yollarından biri idi.
Fələstinli siyasi lider İsmail Həniyə Tehran yaxınlığında qətlə
yetirildikdə, Türkiyə bayraqları yarıya endirildi və Türkiyə
prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan, bu qətl əməliyyatına cavab olaraq
milli matəm günü elan etdi.
Son vaxtlar Suriya ilə bağlı baş verən hadisələr, ölkəni
açıq müharibə vəziyyətinə gətirdi və bu, Türkiyə və İsraili öz
hərbi qüvvələrini Suriyaya göndərməyə vadar etdi, lakin hər iki
ölkə fərqli bölgələrə qüvvələr yerləşdirdi.
Əsəd rejiminin Dəməşqdən süqut etməzdən əvvəl, Türkiyəli
araşdırmaçı Murad Yeşiltaş, 11 oktyabr 2024-cü ildə "Sabah"
qəzetində yazdı ki, "Türkiyənin hərbi, təhlükəsizlik və
kəşfiyyat cəmiyyətinin Yaxın Şərqdəki yeni təhlükəsizlik boşluğuna
necə reaksiya verəcəyini yenidən düşünməsi lazımdır. İsrail və İran
arasındakı hərbi gərginliyin artması, İsrailin Qəzza, Livan və
Suriya üzrə aqressiv siyasətləri və ABŞ-ın strateji
qeyri-müəyyənliyi, Türkiyənin təhlükəsizlik və müdafiə doktrinini
yenidən nəzərdən keçirməsini vacib edir."
Əsədin rejiminin süqutundan sonra, ki, bu, əslində Türk qərarı kimi
görünürdü, İsrailin Türkiyə məsələləri üzrə mütəxəssisi və Bar-İlan
Universitetinin Ümumi Tarix Bölümünün professoru İfrat Aviv, "Media
Line" qəzetinə verdiyi müsahibəsində: "İsrail ilə Türkiyə
arasında gələcəkdə hərbi qarşıdurma ehtimalı var. Bu, bölgədə son
dövrlərdə baş verən bütün hadisələr kimi, qeyri-adi bir
vəziyyətdir."-deyib.
İsraillilər hesab edir ki, əgər Türkiyə ilə İsrail arasında
hərbi qarşıdurma baş versə, bu çox ciddi fəasadlara yol açacaq.
"İsrail, Şimali sərhədində başqa bir İranın mövcud olmasına icazə
verə bilməz, hətta bu, Türkiyə ilə qarşıdurmaya gətirib çıxararsa
da. Əgər Türkiyə Suriyanı işğal etməyə qərar verərsə, İsraildən
oradakı qoşunlarını çıxarmağı istəyə bilməz, çünki İsrail öz
maraqlarını qorumağa borcludur."-deyə Aviv bildirib.
Yanvarın ilk həftəsində, İsrail hökumətinin yaratdığı "Nagel" komissiyasının ən son hesabatı, Türkiyənin Osmanlı dövründəki nüfuzunu bərpa etməyi hədəflədiyini və bunun İsraillə gərginliyin artmasına, hətta hərbi münaqişəyə yol aça biləcəyini qeyd etdi. Hesabatda, Suriya üzrə Türkiyə ilə ittifaqda olan müxalifət qruplarının İsrailin təhlükəsizliyinə yeni və güclü bir təhdid yaratdığı vurğulandı.
Nagel komissiyası, İsrailin, Türkiyənin böyük miqdarda pul və qüvvə yatırdığı şimal bölgəsində hərbi qarşıdurma ehtimalına qarşı geniş miqyasda hazırlıq görməsini tövsiyə etdi.
Nagel hesabatının yayımlandığı gündə, Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan, regional müdaxilələrə qarşı güc istifadə etməyi istisna etmədiyini, Suriya bölünməsinin qarşısını almaq üçün "lazımi tədbirlər" alacağını bildirdi və əlavə etdi ki, "Əgər ən kiçik təhlükə hiss etsək, müdaxilə edəcəyik."
Şübhəsiz ki, regionda İsrail və Türkiyə kimi böyük güclər, xüsusilə Suriya məsələsində, İranın rəhbərlik etdiyi cəbhənin dağılmasından böyük fayda əldə ediblər. Lakin hər iki ölkə, gələcəkdə münaqişənin qarşısını almaq üçün dialoq mexanizmasına ehtiyac duyacaq.
