Bakı,AzerVoice
Çox qədim tarixə malik olan Qüds şəhərinin adının çəkildiyi
məlum olan ən qədim sənəd eramızdan əvvəl XIX və XVIII əsrlərə
aiddir. Bunlar eramızdan əvvəl XI əsrə aid Misir mətnləridir (IDB,
II, 843; EJd., IX, 1379). XIV eramızdan əvvəl. 16-cı əsrə aid Tell
Amarna hərflərində şəhərin adı Urusalim, Son Assur mətnlərində
Urusilimmu və ya Ursalimmu, İbranicə Masoretik mətndə Yruşlm, bəzən
də Yruşlym kimi yazılır.
Qüds əhdi-Ətiqin aramey mətnlərində Yeruşâlayim Yeruşâlêm
kimi tələffüz olunur.
Yunan adı Hierosolyma şəhərin müqəddəsliyini əks etdirir (hieros =
müqəddəs). Latın dilinə Yerusəlim və Yerosolima kimi tərcümə
edilmişdir. Qüds şəhərinin Qərb dillərində adı Yerusəlimdir.
Yerusəlim (Qüds)şəhərinin ibrani adı, iki ayrı sözdən
ibarətdir.
Birinci hissəni təşkil edən “yerun” mənşəyi və mənası
mübahisəlidir. Sözün “qorxmaq” mənasını verən “yare”(görmək)
mənasını verən raah, hətta “sahip olmaq, varis olmaq” mənasını
verən “yaraş” sözlərindən gəldiyi irəli sürülür.
Lakin daha çox “qurmaq, qurmaq” mənasını verən “yarahdan”
(sözündən) gəlir.
Sözün ikinci hissəsini təşkil edən “şalayım” sözü “şalem” və ya
“şalim”dir. Bu sözün “sülh” mənasında olduğu iddia edilib və Qərbi
Semitlərdə tanrı adı olan Şulmanu və ya Şalimdən gəldiyi də iddia
edilib.
Şəhərin ilkin adı İruşəlimdir və eramızdan əvvəl II-də İru ilə
birlikdə "qurmaq" mənasını verən “yarah” fel kökündən gəlir.
Eramızdan əvvəl minilliyin birinci yarısında rast gəlinən Qərbi
Semitlərdə tanrı olan “Şulmanu” və ya “Şalim” sözlərinin
birləşməsindən daha çox ehtimal olunur.
Qədim yazılarda ur və ya uru ivrit dilində “şəhər” deməkdir.Bu
halda İruşəlim “Şalim şəhəri” deməkdir.
İddia edilir ki, Yerusəlim ilk dövrlərdə Şulmanu və ya Şalim
tanrısına ibadət mərkəzi olub.Tell Amarna məktublarında şəhər
Betshalem (Şalem evi) kimi xatırlanır.
Müsəlmanlar şəhərə müxtəlif adlar da vermişlər, bunlardan birincisi
“mübarək, bərəkətli olmaq” mənasını verən “Qüds”dur ( mənbə-
Lisânü'l-ʿArab,.)
Şəhərin ən çox yayılmış adı olan Qüds sözü arameycə “kudşa”dan
gəlir və bu söz şəhəri deyil, məbədi nəzərdə tutur. 10-cu əsrin
əvvəllərində Qüds şəhərini Beytülmakdis, məbədin yerləşdiyi ərazini
isə Qüds adlandırırdılar.
Müsəlmanların istifadə etdiyi İliya adı Romalıların şəhərə verdiyi
Aelia adının ərəbcə variantıdır. İslam mənbələrində “İliya medinetü
beyti'l-makdis” kimi də qeyd edilir və qısaca İliya və ya
Beytülmakdis (Beytülmukaddes) adlanır. ( Mənbə İnb Kəsir VIII,
373)
Quranda Qüds adı çəkilmədiyi kimi, bu şəhərin adı kimi qeyd olunan
digər adlara da İslam mənbələrində rast gəlinmir. Lakin təfsirçilər
Quranda “əl-Məscidul-Əqsa” (əl-İsra 17/1), “mubevvee sidk” (Yunus
10/93) və “əl-arzü’l-muqaddəsə” (Maide.5/21) kimi ifadələrin
Qüdsdəki Beytül-müqəddəsə aid olduğunu bildirmişlər.
Digər tərəfdən Elmalılı Məhəmməd Həmdi ayədə bəhs edilən
Məscidul-Əqsanın Beytülməkdis, mübarək olduğu bildirilən ətrafın
isə Qüds və ətrafı olduğunu söyləyir (Mənbə /Hak Dini, IV,
3144-3145). ).
İslamın ilk dövrlərində bəzən Məscidül-Əqsa termini Qüds üçün
istifadə olunsa da, əsrlər boyu xüsusilə Harami-Şərif üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
Yəhudi dini ədəbiyyatından Midraş Tehillimdə Yerusəlimin yetmiş adı
çəkilir (Mənbə/Dictionnaire encyclopedique du Judaïsme, səhifə
574).
Roma İmperatoru Hadrien Qüdsü bütpərəst bir şəhər olaraq yenidən
qurarkən, ona Colonia Aelia Capitolina adını verdi. Şəhər Roma
koloniyası olduğu üçün Koloniya, Hadrienin şərəfinə inşa edildiyi
üçün Aelia ilk adı Aelius, Yupiter Kapitolinə həsr edildiyi üçün
Kapitolina adlandırılmışdır.
Tarixi
Qüdsün tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Şəhərdə eramızdan əvvəl
IV. Eramızdan əvvəl minilliyə aid saxsı qablar bu minilliyin son
yarısında şəhərin cənub-şərq hissəsində bir tayfanın yaşadığını
göstərir, erkən və orta tunc dövrünə aid tapıntılar, III.
minillikdə və II. Eramızdan əvvəl minilliyin əvvəllərində Hiksoslar
dövründə və ondan əvvəl bu bölgədə insanların olduğunu
göstərir.
İslam tarixçilərinin fikrincə, ilk qurucuları Amalika olan Qüds
şəhəri bəzi digər qədim Kənan şəhərləri ilə birlikdə ilk dəfə Erkən
Tunc dövründə tarix səhnəsinə çıxmışdır. XIX və XVIII. Eramızdan
əvvəl 16-cı əsrə aid Misir mətnlərində Yerusəlim Kənan şəhər
dövləti kimi qeyd olunur (Mənbə/Franken, səhifə 17-30).
Digər tərəfdən Tövrata görə Hz. İbrahim oğlu İshaqı Moriah dağının
təpəsindəki Süleymanın məbədində qurban vermək istəməsi yəhudi və
xristianlar tərəfindən qəbul edilməkdədir.
Tunc dövrününü sonunda (e.ə. 15-ci əsrdə) Fələstinə gələn Hurrilər
Qüdsdə yeni tikililər inşa etdilər.
Tell Amarna məktublarının müəlliflərindən biri və ehtimal ki, Hurri
olan Abd-Hiba XIV ildə anadan olmuşdur. Misir fironu IV. O,
Amenofisə (e.ə. 1375-1366) yazdığı məktubda Qüdslə bağlı bəzi
məsələləri qeyd etmişdir.İsrai oğulları Misiri tərk edib qırx il
səhrada qaldıqdan sonra Yeşuanın başçılığı ilə Fələstin
torpaqlarına girdilər və onlara hücum edən Qüds padşahı
Adoni-Tsedek və müttəfiqlərini məğlub etdilər, lakin Yevusluların
hökmran olduğu Qüdsə girmədilər.
Kənan torpağının israillilər arasında bölüşdürülməsi zamanı Qüds
Binyaminə düşsə də (Yeşua, 15/8), Davud peyğəmbər şəhəri tutana
qədər Yevusluların əlində qaldı.
Davud bütün İsrail üzərində padşah olduqdan sonra Yevusluların
hökmran olduğu Yerusəlimə ( Qüds) qarşı hərəkətə keçdi və Sion
qalasını aldı və ona Davud şəhəri adını verdi. Yerusəlimi
padşahlığın mərkəzinə çevirən Davud şəhəri möhkəmləndirdi,
Yevuslular tərəfindən Sion adlı qalanı yenidən tikdi. Bununla
yanaşı özünə ev tikdi, bu evi dini mərkəzə çevirmək istədi.
“O, məbədin tikilməsi üçün lazım olan əşyaları toplasa da, Tanrı
buna icazə vermədi (Mendenhall, s. 42-52).
Hz. Davud oğlu Süleyman yeddi ildə Qüdsdə möhtəşəm bir məbəd
(Məscidül-Əqsa) tikdirdikdən sonra özü üçün də bir saray tikdirdi,
əhd sandığını yerindən götürdü və onu öz xüsusi yerinə qoydu. Məbəd
və şəhər ətrafına ətrafında bir divar tikdirdi.
Hz. Süleymanın ölümündən sonra padşahlıq iki yerə bölünəndə
Yerusəlim cənubda Yəhuda Krallığının mərkəzi oldu.
Babil əsarətindən sonra Yerusəlim farsların hakimiyyəti altına
keçdi (e.ə. 538), sonra Makedoniyalı İskəndər şəhəri aldı (332),
onun 323-cü ildə ölümündən sonra şəhərdə əvvəlcə Misir
Ptolemeyləri, sonra isə müxtəlif müharibələr oldu. 198-ci ildən
Selevkilər (Selevkilər) şəhərdə hökmranlıq etdilər.
Miladda əvvəl 168-ci ildə IV. Antiox (Antiochus Epiphanes) yunan
tanrılarının heykəllərini Yerusəlimə gətirdi və bununla da müqəddəq
məbədi çirkləndirdi. Buna etiraz olaraq Makkabi üsyanları başladı
və daha sonra məbəd bütlərdən təmizləndi.
Səmavi dinlərdə QÜDS
Yerusəlim şəhəri Tövratda Salem adı ilə yalnız bir dəfə xatırlanır
(Yaradılış, 14/18). İshaqın qurban verildiyi Moriah dağının
Süleyman məbədinin tikildiyi yer olması iddiası isə olduqca
mübahisəlidir.
Şəhərin səltənət və ibadət mərkəzi olması Hz. Davudla başlayır (II
Şamuel, 6-7; fəsillər, 24/18-25; I Salnamələr, 21/18-22).
Birinci məbədin dövründə məbədin yerləşdiyi təpə Sion təpəsi
adlanırdı və Sion adı da bütün Yerusəlimə aid edilirdi. Hz. Davuda
padşahlığının əbədi olaraq davam edəcəyi vəd edildikdə, bu, həm də
padşahlıq və məbəd şəhəri olan Qüdsün əbədiliyinə işarə edilirdi
(II. Şamuel, 7/13-16).
Hz. Süleymanın zamanında məbədin tikilməsi Yerusəlimə xüsusi bir
müqəddəslik bəxş etdi.Bir tərəfdən Davudun padşahlığının əbədi
olaraq davam edəcəyinə dair Allahın vədi, digər tərəfdən isə
məbədin Tanrının əbədi məskəni kimi qəbul edilməsi, Qüdsü
müqəddəsləşdirdi. Öz xüsusiyyətlərinə və müqəddəsliyinə görə Qüds
yəhudi şəriətində digər şəhərlərdən fərqli mövqedə təsvir edilir və
bu şəhərə ayrı bir status verirlirdi.Tanrının seçdiyi yer hesab
edildiyi üçün (II Krallar, 21/4; Zəbur, 132/13) Qüds məbədi təkcə
qurbanların kəsildiyi yer deyil, həm də həcc yeri idi.
Miladın 70-ci ilində dağıdılandan sonra Qüds yəhudi xalqının
həyatında daha az rol oynamağa başladı, lakin o, mənəvi əzəmətin
simvolu və şəriət təcəssümü kimi mövcud olmağa davam edirdi.
Yəhudilər harada olurlarsa olsunlar və nə vaxt dua edirlərsə, Qüdsə
tərəf üz tutmalıdırlar. Yemək duasında belə Qüdsün yenidən
qurulması ümün dua edilir. Gündə üç dəfə təkrarlanan Amida adlanan
dua Qüdsə tərəf üz tutmaqla edilir və bu duada Qüdsə qayıdıb şəhəri
və Davudun hökmranlığını bərpa etmək istəyi ifadə edilir.
Yəhidilərdə Qüdsün dini həyatdakı əhəmiyyəti, Məsih tərəfindən bu
torpaqlarda yəhudi dövlətinin qurulacağına olan inancdan irəli
gəlir. Yerusəlimin yenidən qurulması və məbədin tikilməsi bunun
əlamətləri kimi qəbul edilir.Yəhudi ənənəsinə görə, göydə Qüds
olduğu kimi, yerdə də Qüds var. Onların inancına görə, Talmudda
bildirilir ki, Allah bəyan edib ki, yer üzündə Yerusəlimə girmədən
səmada Yerusəlimə girmək olmaz. Yəhudi dini ədəbiyyatının
bəzilərində səmavi Qüdsün yer üzündə olanı əvəz etmək üçün dünyanın
sonunda enəcəyi bildirilir.
İncildə də Yerusəlim mühüm yer tutur. Mark İncilinə görə Hz. İsa
Qaliley bölgəsindəki insanlara təbliğ etməyə başlayır və onların
mənfi münasibəti ilə Yerusəlimə tərəf gedir, şəhərə daxil olur və
məbədi təmizləyir.
Xristianlara görə, İsa peyğəmbər Qüds kənarında çarmıxa
çəkiləndə Qüdsdəki məbədin pərdəsi cırıldı.
Digər İncillər Yerusəlimlə bağlı bu məlumatlara bəzi əlavələr edir.
Yəhya İncilində qeyd olunur ki, İsa peyğəmbər dəfələrlə Yerusəlimə
gəlib. İncilə görə Hz. İsanın yer üzündəki həyatı Yerusəlimdə başa
çatır və həvarilər orada “müqəddəs ruh” alırlar.
Quranda Qüds adı birbaşa qeyd edilməsə də, bu şəhər
Məscidül-Əqsanın mübarək ətrafı (əl-İsra 17/1), yerləşdiyi bölgə
isə “müqəddəs torpaq” adlanır. (əl-Maidə 5/21) “Yaxşı, gözəl yer”
(Yunus 10/93) kimi təsvir edilmişdir.
Hədislərdə bildirilir ki, Məscidül-Əqsa Məscidül-Həram və
Məscidül-Rəsulullah ilə birlikdə ziyarət edilə bilən üç məsciddən
biri və Məscidül-Haramdan sonra yer üzündə tikilmiş ikinci
məsciddir. (Buxari)
Bundan əlavə, bəzi rəvayətlərdə Hz. Peyğəmbərin Beytülməkdisdə
namaz qılmağı tövsiyə etdiyi də bildirilir.( Əbu Davud) Kütüb-i
Sittədən başqa rəvayətlərə görə, Hz. İsa enişindən sonra vəfat
etdikdə Mədinədə Məhəmməd peyğəmbərin qəbrinin yanında və ya Qüdsdə
dəfn ediləcəkdi.
Hicrətdən iki-üç il əvvəl Hz. Peyğəmbərin Kəbə qarşısında dayanaraq
üzü Qüdsə qılmış da ha sonra isə qiblə olaraq Kəbə Allah tərəfindən
əmr edilmişdir.
Peyğəmbərin sağlığında müəyyən bir müddət Qüdsün qiblə olaraq
üstün tutulması müsəlmanların bu şəhəri dini mərkəz kimi
görmələrinin səbəblərindən biri idi.
Həmçinin Muhəmməd Peyğəmbərin İsra möcüzəsi (İsra 17/1) ( merac
hadisəsi) Qüdsü müsılmanlar üçün müqəddəs edir və onun önəmini
artırır
