BAKI,AzerVoice
Abbasilər xəlifələrinin məclisləri, İslam dövlətində siyasi və mədəni həyatda mühüm bir mərkəz təşkil edirdi. Buna görə də, həmin məclislər bir sıra vacib və nizama salınmış əxlaq və qaydalarla seçilirdi, və qonaqların bunlara riayət etməsi tələb olunurdu. Bu əxlaq qaydaları, ərəb-İslam ənənələrinin və Abbasilərin təqlid etdiyi Fars təsirlərinin qarışığını əks etdirir. Bütün bunlar isə həmin "qızıl dövr"ün mədəni və sivilizasiyaların inkişafını göstərir.
Məclisə daxil olma və salamlaşma ədəbi Abbasilər xəlifələrinin məclislərində riayət olunması gərəkən bir sıra əxlaq qaydaları vardı, xüsusilə də xəlifə qonaq qəbul edərkən bu qaydalara ciddi əməl olunurdu.
Ən diqqətəlayiq qaydalardan biri, qonağın mövsümlərə uyğun
düzgün paltar geyinməsi, "gövdəsi və üzərindəki əşyaları
təmiz və səliqəli, addımlarında və hərəkətlərində ehtiyatlı olması,
özündən xoş ətirli tütsü qoxusunun yayılması" idi.
Həmçinin, qonağın xəlifənin heç xoşlamadığı şeylərdən qaçınması
tələb olunurdu və bunlar qonağa öncədən deyilirdi.İslamın ilk
dövrlərində, xəlifəyə və ya rəhbərin qəbuluna girən şəxs "əs-səlamu
əleykum" deyirdi.
Ərəb və Fars Mədəniyyətlərinin Təsiri: Abbasilər Dövründə
Xəlifə Qonaqpərvərliyi
Ərəb və fars mədəniyyətlərinin qarışdığı bir dövrdə, xüsusən də Abbasilər xilafətində, qonaqların xəlifə ilə olan münasibətində ciddi etik qaydalar mövcud idi. Bu qaydalar həm sosial, həm də mədəni dəyərləri əks etdirirdi, belə ki, qonaqların və xəlifənin qarşılıqlı hörmət və anlayışa əsaslanan münasibətləri önəmlidir.
Xəlifə ilə Salamlaşma və Qəbul Qaydaları
Ərəb və fars mədəniyyətlərinin təsiri ilə, xəlifəyə və rəhbərlərə xüsusi salamlaşma və qəbul formaları inkişaf etmişdi. İlk olaraq, Məhəmməd bin Şüəba (670-ci il) belə bir ənənəni başlatmışdır. Onun sözləri ilə: "Xəlifə ilə sıradan insanlar arasında fərq olmalı idi ". Bu, xüsusi bir salamlaşma formasını gündəmə gətirdi və əhalinin xəlifəyə "salamun əleyküm, ey xəlifə, Allahın rəhməti və bərəkəti üzərinizə olsun" dediyi bir salamlaşma oldu. Bu ənənə daha sonra bütün müsəlmanlar arasında yayılmağa başladı və xəlifəyənin qəbuluna gələn bütün insanlar bu salamı istifadə etməyə başladılar.
Abbasilər dövründə qonaq qəbulunun və məclislərin təşkilində də
çox ciddi etik qaydalar vardı. Xəlifə ilə bağlı ən vacib
qaydalardan biri, onun şəxsi vəziyyətini və ya gündəlik
həyatını soruşmamaq idi. Heçş bir halda xəlifədn necəsiniz
deyə soruşulmazdı.
Məclisə daxil olan hər kəs öz mövqeyinə uyğun oturmalı və
bu, həm soyluluq, həm də sənət və peşə dərəcələrinə görə müəyyən
edilirdi.
Məclislərdə qonaqların oturacağı yerləri təyin etmək işini bir xidmətçi və ya mühafizəçi olurdu. Əvvəllər, Əməvi xilafətində Bəni Üməyyə qonaqları xəlifənin yanında, Bəni Həşim isə kreslolarda oturardılar. Lakin, Abbasilər dövründə üstünlük Bəni Həşimə verildi və onlar "krallar və şərəf sahibləri" kimi qəbul edilirdi.
Məclisdə Davranış və Danışıq Əxlaqı
Məclislərdə iştirak edənlərə danışmağa başlamazdan əvvəl xəlifənin icazəsi lazım idi və bir kimsə danışmaq üçün icazə almadan danışmazdı. Məclisdə heç kəs səsini yüksəltməzdi və qonaqlar, xəlifə ilə danışarkən səsini aşağı tutmalı və onu diqqətlə dinləməli idilər. Həmçinin, xəlifə ayağa qalxanda, bütün iştirakçılar da ayağa qalxırdılar.
Məclisdə iştirak edən hər kəsin davranışlarına ciddi diqqət
yetirilirdi. Hər kəs yerində oturmalı, ətrafına baxmamalı, əlini
hərəkət etdirməməli və sadəcə xəlifə ilə göz təması qurmalı idi.
Həmçinin, heç kim xəlifənin məclisində başqa birinə müraciət
etməməli idi, yalnız xəlifənin əmri ilə verilən yazılı sənədləri
oxumalıydı.
Bu qaydalar, Abbasilər xilafətinin həm siyasi, həm də
mədəni nüfuzunun bir göstəricisi olaraq, dövrün ən yüksək etik və
sosial standartlarını əks etdirirdi.
Fars Mədəniyyətinin Təsiri və Məclis ədəbinin İnkişafı
İslamın ilk dövrlərində, xəlifənin məclisində danışıq dili olaraq ərəb dilindəki düzgün və səlist ifadələr istifadə olunurdu. İbn Şüəba (670-ci il) dövründə, ərəb dilinin düzgün təfərrüatları ilə danışmağa xüsusi diqqət yetirilirdi. Əməvi xilafətində uşaqlarını səhraya göndərərək bu məqsədə xidmət etmək üçün xüsusi təlimlər verilirdi. Lakin, Abbasilər dövründə, farslarla təmasda olma səbəbindən, ərəb dilinin düzgünlüyünə verilən diqqət azalmış və insanlar bəzən səhv danışmağa başlamışdılar.
Farslardan Gələn Yeni Adətlər və İntizam
Abbasilər dövründə, xəlifənin və qonaqlarının arasında ayrılıq yaratmaq üçün xüsusi pərdə və ya "hijab" istifadə olunmağa başlanmışdı. Bu adət, Farslardan alınmışdır və Farsda, xüsusilə, Sasanilər dövründə geniş yayılmışdı. Ardışir (Sasanilər şahı, 240-cı il) dövründə, şahın və onun məclisindəki iştirakçıların arasında bir pərdə qoyulardı, bu pərdə ilə şah və qonaqlar arasında 10 zira məsafə saxlanardı. Abbasilər, xüsusilə vəzirlər və saray əyanları, bəzən bu pərdəni daha da çoxaldaraq 3 və ya 4 qatlı hala gətirirdilər.
Abbasilər, ümumiyyətlə, məclislərdə geniş kütlələrdən (sənətkarlar, oxucular və s.) ayrılaraq yalnız yaxın çevrələrindəki xüsusi şəxslərlə görüşürdülər. Xəlifə ilə məclisə daxil olan qonaqlar arasında, xəlifənin mesajlarını onlara ötürmək üçün bir xüsusi xidmətçi olurdu. Bu xidmətçiyə "pərdə sahibi" deyirdilər.
Abbasilər, farslardan bir çox digər ənənə və adətləri də qəbul
etmişdilər. Məsələn, xəlifə məclisində qonaqları yola salmaq üçün
xüsusi işarələr istifadə olunurdu. Bu işarə, xüsusən Sasani
şahı Kəsrə Anuşirvanın (579-cu il) zamanında meydana
gəlmişdi. Kəsrə, əgər məclisdəki insanları göndərmək
istəsəydi, sadəcə ayaqlarını uzadırdı və bu hərəkətlə qonaqlar onun
məclisini tərk edərdilər. Abbasilər də bu ənənəni qəbul etmiş və
müxtəlif xəlifələr fərqli işarələr istifadə etmişdir.
Məsələn:
•Əbu Abbas Səffah (753-cü il), qonaqları yola salmaq istəsəydi
zaman əlində olan bir əşyanı yerə salardı. •Al-Hadi (786-cı il),
"Səlamün ələyküm" deyərək məclisi başa vurardı.
•Harun ər-Rəşid (809-cu il), "Sübhənəkə Allahummə və
bihəmdik" deyərək qonaqları yola salardı.
•Əl-Vəthiq (847-ci il), üzünü ovxalayaraq işarə edirdi.
Məclisdən çıxarkən qonaqların müəyyən davranış qaydalarına əməl etmələri vacib idi. Çıxarkən, qonaqlar xəlifəyə arxa çevirməli deyildilər.Yuxarıda qeyd olunan qaydalar, Abbasilər dövründə qonaqpərvərlik və intizamın nə qədər sərt və diqqətlə tənzimləndiyini göstərir. Həm xəlifənin qəbuluna və ya onun olduğu məclisə gələn şəxslər, həm də məclisdə iştirak edən qonaqlar, hətta ən kiçik detallara belə diqqət etməli idilər.
