FOTO : Abdulmeilk Aldawsari
BAKI, AzerVoice
Müsəlman cəmiyyəti böyüdükcə bilik əldə etmə yolları da genişləndi. Elmi inkişaf və tərəqqi ən yüksək zirvəsinə Abbasilər dövlətində, xüsusilə də Harun ər-Rəşid ilə oğlu və xələfi Məmunun dövründə çatdı. Bu iki xəlifə İslam mədəniyyətinin inkişafına çox böyük töhfə vermişdir. Bu dövrdə müsəlmanlar Quran haqqında və digər dini mövzularda əsərlər yazmağa başladılar. İbn İshaqın yazdığı Həzrət Məhəmmədin bioqrafiyası (daha sonra İbn Hişam tərəfindən yenidən yazılmışdır) İslam dünyasında ən qədim tarix əsəri sayılır. Ondan sonra İbn Əbdülhəkəmin Misirin və qərbdəki bölgələrin fəthindən bəhs edən "Fütuh" əsəri gəlir.
Bir çox dildən ərəb dilinə tərcümə olunan kitabların sayı həmin dövrdə sürətlə artdı. Yunan dilindən ərəb dilinə ilk tərcümələr hələ hicrətdən bir əsr keçmədən Yunan elm və fəlsəfəsinə maraq göstərən Əməvi şahzadələrindən Xalid ibn Yezid ibn Müaviyənin göstərişi ilə olmuşdur. İlk böyük tərcümə fəaliyyətini ikinci Abbasi xəlifəsi və Bağdadın qurucusu olan Mənsur həyata keçirmişdir. Xəlifə Mənsur süryani, fars və yunan dillərində yazılmış əsərləri ərəb dilinə tərcümə etdirmişdir. Həmin əsərlərin ən məşhuru İbnül-Müqəffənin sanskritcə orijinalın fars dilinə tərcüməsindən tərcümə etdiyi "Kəlilə və Dimnə" adlı əsərdir. Bu tərcümə farsca və sanskritcə digər nüsxələri itdiyi üçün daha uğurlu oldu. Daha sonra island dili daxil olmaqla digər Asiya və Avropa dillərinə tərcümələrinin mənbəyi həmin ərəb dilindəki mətn oldu.
İranın Cündişapur bölgəsindəki kitabxanalar və elmi qurumlar elmin inkişafında xüsusi rol oynadı. Bu qurumların tarixi eramızdan əvvəl III əsrdə İskəndərin qurduğu və daha sonra Misirin hakimi Ptolemeylər sülaləsinin də kitabxana kimi mühafizə etdiyi məşhur İskəndəriyyə kitabxanası ilə birlikdə Roma dövründən başlayır. Qərb elm adamları bu kitabxananın müsəlmanlar tərəfindən yox edildiyini söyləyirlər. Halbuki, bu əfsanəni ciddi tarixçilər qüvvədən düşmüş hesab edirlər. Həmin kitabxana iki dəfə yerlə bir edilmişdir. Birinci dəfə e.ə. 48-ci ildə Yuli Sezar dağıtmış, daha sonra yenidən inşa edilmiş və içi doldurulmuşdur. İkinci yanğın isə 389-cu ildə xristian imperator Feodosi dövründə baş vermişdir. Bu yanğınlar əsnasında bir çox mühüm yunan əsəri də yox olmuş, lakin bəziləri qurtarılmışdır. Nəsturilər xilas edilmiş az sayda əsəri digər kitablarla birlikdə mühafizə etmişdilər. Qorunmuş bu kitablar nəticədə Cündişapura çatmışdır.
Başqa bir xristian imperator olan Yustinian Afinada və İskəndəriyyədəki fəlsəfə məktəblərini bağladığı üçün oradakı nəsturilər əvvəlcə Suriyaya, oradan da İrana getmişdilər. Orada müsbət qarşılanmış və Cündişapurda məskunlaşmışdılar. Müsəlmanlar İranı fəth etdikləri zaman elmə olan hörmətlərinə görə nəsturiləri və Cündişapur kitabxanalarındakı əsərləri qorumuşdular. Bunun əvəzində nəsturilər də yunanca əsərlərin ərəb dilinə tərcümə edilməsinə töhfə verərək müsəlmanlara kömək etdilər.
Bəzi yunan əsərlərinin Cündişapur və İslam dünyasının başqa bölgələrində olması onların qorunub saxlanılmasında mühüm bir amil olmuşdur. Çünki növbəti əsrlərdə İstanbulda kitab məhvetmə prosesi davam etmişdir. Asimova görə, ora "dünyada yunan ədəbiyyatının bütün mövcudiyyətinin olduğu son yer idi". Asimov Venesiya hersoqu Enriko Donaldonun IV Səlib yürüşlərinin istiqamətini necə İstanbulun talan edilməsinə yönəltdiyini qeyd edir. Səlib qarətləri zamanı bütün yunan əsərləri məhv edilmişdi. Yunan əsərlərinin ərəb dilində tərcümələri Latın Avropaya çatmış, beləliklə, yalnız Aristotelə deyil, yunan mətnlərinə də yenidən maraq yaranmışdı. Digər tərəfdən Qərb alimləri arasında geniş yayılmış, düzəldilməsi zəruri olan iki yanlış təsəvvür vardır. Birincisi, müsəlmanların yunan elminin varisi olmasının, sanki hər şeyi Qərbdən öyrəndiklərinin bir göstəricisi kimi təqdim edilməsi, ikincisi isə ərəb dilinə tərcümə edilən mətnlərin orijinal yunan dilindən olmadığı iddiasıdır.
Halbuki bu tərcümələrin həyata keçirildiyi dövrdə hələ haqqında danışmağa dəyər bir Qərb yox idi. Roberts haqlı olaraq "Klassik yunan mədəniyyəti" anlayışının yunanlardan sonrakı dövrlərin məhsulu olduğunu deyir. Xocsonun bildirdiyi kimi, Qərb əsrlər sonra "retroaktiv" şəkildə Yunan tarixinə sahib çıxmışdır. Süryani və fars dili kimi yunan "mədəni ünsürləri" müsəlman əhalinin çoxunun atadanqalma ənənələrini meydana gətirmişdir.
Uilyam MakNeil "Qədim Yunanıstan"ın bildiklərinin çoxunu Şərqdən öyrəndiyini qeyd edir. Yunan fəlsəfəsinin qurucusu Miletli Fales sayəsində Şərqə aid düşüncələr "ellinizmə nüfuz etmişdir". Roberts bir alman aliminin Yeni Əflatunçu fəlsəfə meydana çıxdığı zaman Hindistanın Buddist kralı Aşokanın Makedoniya, Kipr və Misirə missionerlər göndərməsi haqqında məlumat verdiyini qeyd edir.
Qərb alimlərinin bir digər iddiası isə müsəlmanların yalnız yunan əsərlərinin süryani dilindəki "dəyərsiz" tərcümələrini əldə etdikləridir. Bəni Musa qardaşlarının cəhdləri, yunanca orijinalından daha doğru tərcümə edilməsini təmin etmişdir. Nəsturi bir həkim olan Hüneyn ibn İshaqa yunanca əlyazmaları toplamaq və tərcümə etmək həvalə olunmuşdur. İshaq bununla kifayətlənməmiş, əldə etdiyi dəyərli yunan dilindəki əlyazmaları oxuyaraq süryani və ərəbcə tərcümələri ilə müqayisə etmiş və daha sonra bu əsərləri həssaslıqla tərcümə etmişdir. Kantor əsrlər sonra ərəb dilindən latın dilinə tərcümə olunan həmin əsərlər haqqında "son versiyaların orijinala uyğunluğu heyrətvericidir" deyir.
