Bakı, AzerVoice
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) avqustun 14-də meymunçiçəyi epidemiyası ilə əlaqədar qlobal fövqəladə vəziyyət elan etməsi bütün dünyada narahatlığa səbəb oldu.
AzerVoice ArabAZ -a istinadən xəbər verir ki, Konqo Demokratik Respublikasında yayılan və Burundi, Ruanda və Uqanda kimi Afrika ölkələrini əhatə edən virusun yoluxucu variantı ÜST-nin bəyanatından bir neçə gün sonra İsveçdə də görülüb.
Afrika Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzi ÜST-dən bir gün əvvəl qitədə fövqəladə vəziyyət elan etdi. 2024-cü ilin əvvəlindən təkcə Konqoda ən azı 15 min 600 hadisə və 537 ölüm qeydə alınıb.
Bu yaxınlarda Türkiyənin Sakarya vilayətində bir nəfərin virus daşıyıcısı şübhəsi ilə karantinə alındığı iddia edilsə də, bu iddialar təkzib edildi.
ÜST iki il əvvəl meymunçiçəyi virusu səbəbiylə qlobal ictimai səhiyyə fövqəladə vəziyyəti elan etdi, lakin indiki epidemiya daha ciddi görünür.
Eyni zamanda, ictimaiyyət arasında yeni bir pandemiyanın başlayacağı ilə bağlı narahatlıqlar var.
1) Meymunçiçəyi virusu harada yaranıb?
Mərkəzi və Qərbi Afrikaya endemik olan meymunçiçəyi və ya mpox virusu ilk dəfə 1958-ci ildə Danimarkada tədqiqat məqsədilə istifadə edilən meymun koloniyalarında görülmüşdür.
1970-ci ildə ilk insane yoluxma hadisəsi qeydə alınıb. Konqo Demokratik Respublikasında görülən bu hadisədən sonrakı illərdə qitənin mərkəzi və qərb hissələrində epidemiyalar baş verdi. 2003-cü ildə ABŞ-da görülən hallarla virus ilk dəfə Afrikadan kənarda olan insanlarda da aşkarlanıb.
Zoonoz olan, yəni heyvanlardan insanlara keçən virus meymunçiçəyi adlansa da, ilk dəfə hansı heyvandan insanlara keçdiyi məlum deyil. Alimlər primatlar və gəmiricilərdən şübhələnirlər.
Hazırda hansı heyvanların xəstəliyi daşıya biləcəyi dəqiq məlum deyil.
2) Qlobal fövqəladə vəziyyət niyə elan edildi?
ÜST 2022-ci ilin iyulunda meymunçiçəyi epidemiyasına görə qlobal fövqəladə vəziyyət elan etdikdə, virus əvvəllər görülməmiş 70-dən çox ölkədə qeydə alınmışdı.
Fövqəladə vəziyyətin 2023-cü ilin mayında, bütün dünyada hadisələr nəzarət altına alındıqdan sonra başa çatdığı elan edildi. Bu günə qədər 116 ölkədə 100 mindən çox yoluxma hadisəsi aşkarlanıb.
Xəstəliklər yeni və ya qeyri-adi yollarla yayıldıqda elan edilən qlobal fövqəladə vəziyyət, epidemiya ilə mübarizə üçün beynəlxalq əməkdaşlığı və maliyyəni səfərbər etmək məqsədi daşıyır.
ÜST-nin avqustun 14-də verdiyi açıqlamanın əsas səbəbi yeni variantın daha yoluxucu olması və çox böyük sürətlə yayılmasıdır.
Təşkilat bəyanatında Konqo Demokratik Respublikasında qeydə alınan halların sayının son 10 ildə davamlı olaraq artdığını bildirib.
Keçən il qeydə alınan hallar əhəmiyyətli dərəcədə artıb və bu il qeydə alınan halların sayı ötən ilin ümumi sayından artıq olub.
Meymunçiçəyi virusunun iki növü var – Clade 1 və Clade 2. Qərbi Afrikaya endemik olan Clade 2 virusu 2022-ci ildə epidemiyaya səbəb olub.
ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzlərinə görə, bu virus digərinə nisbətən daha az ölümcüldür və yoluxmuşların 99,9 faizi sağ qalır.
Clade 1 daha ağır xəstəliyə səbəb olur, ölüm ehtimalını artırır. Əvvəlki epidemiyalarda virusa yoluxanların 10 faizinin öldüyü müşahidə edilirdisə, son epidemiyalarda bu nisbət azalmaqdadır.
Hazırkı epidemiyaya bu ölümcül ştamın Clade 1b adlı yeni variantı səbəb olub. Yaxın təmasla çox daha asan yoluxan bu variant cinsi əlaqə ilə də keçə bilər.
Clade 2 cinsi əlaqə yolu ilə ötürülsə də, virusun daha ölümcül ştammında bu, əvvəllər belə deyildi.
Clade 1b artıq Konqo Demokratik Respublikasında, həmçinin Burundi, Ruanda, Uqanda və İsveçdə görülüb.
Pakistan rəsmiləri virusun da göründüyünü desələr də, onun hansı variant olduğu açıqlanmayıb.
2022-ci ildə epidemiyada virusdan ölüm nisbəti 0,2 faiz olduğu halda, yeni variantda bu nisbət 3 faizdir.
Qızdırma, titrəmə, yorğunluq, əzələ və baş ağrıları ilə özünü göstərən meymun çiçəyi sonradan bədəndə səpgilərə səbəb ola bilər. Virus; Uşaqlar, immun sistemi zəif olanlar və ya HİV-ə yoluxanlar üçün daha ölümcüldür.
Yeni variantla bağlı narahatlığın digər səbəbi onun simptomlar göstərmədən insanlar arasında yayılma potensialıdır.
3) Çiçək xəstəliyinə qarşı peyvənd qoruma təmin edirmi?
ÜST hazırda meymunçiçəyinə qarşı iki peyvəndin, MVA-BN və LC16-nın istifadəsini tövsiyə edir. ACAM2000 peyvəndinin bu variantlar olmadıqda tətbiq oluna biləcəyi bildirilir.
Bununla belə, xüsusi olaraq meymunçiçəyini hədəf alan bir peyvənd hələ hazırlanmamışdır.
Bununla belə, çiçək xəstəliyinə qarşı peyvənd edilmiş insanların meymunçiçəyi xəstəliyinə tutulmayacağı dəqiq deyil.
1980-ci ildə kütləvi peyvənd kampaniyaları sayəsində çiçək xəstəliyinin kökü kəsildi. Buna görə də, kütləvi peyvəndlərin dayandırılması ilə əlaqədar olaraq, mütəxəssislər Orthopoxvirus sinfində olan viruslara qarşı müdafiənin azalmış ola biləcəyini düşünürlər.
Bu tarixdən sonra doğulan insanların bədənlərində meymunçiçəyi ilə mübarizə aparmaq üçün daha az antikor olur. 2022-ci ildə baş verən epidemiya əsasən 18-44 yaşlı kişiləri əhatə edib və bu, antikorların olmaması ilə bağlı ola bilər.
Deyəsən, çiçək xəstəliyinə qarşı peyvənd edilmiş insanlarda meymunçiçəyi xəstəliyinə daha yüngül yoluxma müşahidə edilir. Bununla belə, əvvəlki tədqiqatlar bu peyvəndin meymunçiçəyi xəstəliyinə qarşı təxminən 80 faiz qorunma təmin etdiyini göstərdi.
ÜST hazırda kütləvi peyvənd etməyi tövsiyə etmir. Yalnız risk altında olan, yəni meymunçiçəyi virusu daşıyan şəxslə yaxın təmasda olan və ya riskin yüksək olduğu mühitdə yaşayanların peyvənd edilməsini tövsiyə edir.
Afrika İttifaqının Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzinin baş direktoru Jean Kaseya qitənin 10 milyon doza peyvənd ehtiyacı olduğunu, lakin yalnız 200 min doza peyvəndin mövcud olduğunu bildiirb.
Hazırda BNT166 adlı meymunçiçəyi üçün mRNT peyvəndi hazırlanır.
4) Yeni bir pandemiya qapıdadır?
İsveçdə aşkar edilən yoluxucu variantdan sonra Avropa rəsmiləri təşvişə düşüb. Avropa Xəstəliklərin Qarşısının Alınması və Nəzarət Mərkəzi xəbərdarlıq etmişdi ki, virusun qitəyə keçməsi “yüksək ehtimal”dır.
Bununla belə, təşkilat cümə günü verdiyi açıqlamada, halların tez bir zamanda diaqnozu və nəzarəti üçün tədbirlər görülərsə, “Avropada yoluxmanın davam etmə ehtimalının çox aşağı olduğunu” bildirdi.
Meymun çiçəyinin son variantının yeni pandemiyaya səbəb olacağı ilə bağlı narahatlıqlar olsa da, ekspertlər bu ehtimalın az olduğunu deyirlər.
Virus yoluxmuş insanlarla yaxın təmas və cinsi əlaqə yolu ilə ötürülə bilsə də, onun hava-damcı yolu ilə keçməsinə dair hələlik heç bir sübut yoxdur. Bununla belə, ÜST bildirir ki, meymunçiçəyi virusu daşıyan biri ilə çox yaxın ünsiyyət xəstəliyin ötürülməsinə səbəb ola bilər.
Pandemiyaya səbəb olan Covid-19 kimi xəstəliklərdə virus ümumiyyətlə hava yolu ilə ötürülür.
Alimlər deyirlər ki, hazırda meymunçiçəyi epidemiyası olmayan ölkələrdə ümumi əhali üçün risk azdır.
Digər tərəfdən, Afrika daha ağır vəziyyətlə üzləşir. Hal-hazırda hadisələrin 96 faizinin müşahidə edildiyi qitə tibbi avadanlıq və ləvazimat çatışmazlığı ilə mübarizə aparır.
Pandemik Fəaliyyət Şəbəkəsinin Afrika Bölgəsi Direktoru Aggrey Aluso, Scientific American-a verdiyi müsahibədə, diaqnoz qoymaq üçün lazım olan vasitələrə sahib olmadıqlarını və hətta problemi aşkar etmək üçün uzun müddət lazım olduğunu bildirib.
Mpox epidemiyasını tez aşkar etmək, izləmək və nəzarət etmək üçün laboratoriya ləvazimatları, peyvənd və müalicə ehtiyatları kimi lazımi alətlər və imkanlar demək olar ki yoxdur.
