Bakı,AzerVoice, Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim
Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz
Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti, xüsusi olaraq
AzerVoice üçün
Osmanlı imperiyası uzun əsrlər boyu Yaxın Şərqdə sabitliyin
qorunmasına töhfə verən güclü bir dövlət idi. Lakin XVI əsrin
ikinci yarısından etibarən Osmanlı sarayında devşirmə qadınların
siyasi proseslərə müdaxiləsi dövlətin zəifləməsinə təsir göstərməyə
başladı. Sarayda hərəmin nüfuzunun artması və Osmanlı sultanlarının
Avropaya meyllənməsi, xüsusilə də İtalyan rəssamlarının Osmanlı
xanımlarının portretlərini çəkməsi, siyasi və mədəni dəyişikliyin
bir göstəricisi idi.
Bu, Osmanlı elitasında İslami dəyərlərin öncüllüyünün zəifləməyə
başladığını göstərirdi.
Osmanlı imperiyası zahirən hələ də qüdrətli görünsə də, daxildə
çöküşün ilk əlamətləri hiss olunurdu. İmperiyanın dayaqları olan
İslam dəyərləri və ənənəvi idarəetmə prinsipləri XVIII əsrdən
etibarən ciddi sınaqlarla üzləşdi. Eyni dövrdə Avropa dövlətləri
iqtisadi və texnoloji inkişaf yoluna qədəm qoyur, kapitalist
iqtisadiyyatını qurur və siyasi sistemlərini
təkmilləşdirirdilər.
Bu inkişaf Osmanlının geridə qalmasına və Avropa dövlətlərinin
üstünlüyünü təmin etməsinə şərait yaratdı.
Osmanlı dövləti bu zəifləmənin təsirini xüsusilə Rusiya ilə
müharibələrdə hiss etdi. XVIII-XIX əsrlərdə Osmanlı-Rus
müharibələri imperiyanı tükətdi və ərazilərinin əhəmiyyətli bir
hissəsinin itirilməsinə səbəb oldu. Balkanlarda, Şimali Afrikada və
Yaxın Şərqdə Osmanlının nüfuzu getdikcə azaldı. Nəhayət, I Dünya
Müharibəsindən sonra Osmanlı imperiyası tam süqut etdi və onun
yerində bir sıra müstəqil dövlətlər yarandı.
Bu dövrdə Yaxın Şərq Britaniya və Fransa kimi müstəmləkəçi güclərin
təsiri altına düşdü. Sykes-Picot müqaviləsi (1916) regionun süni
sərhədlərlə bölünməsinə səbəb oldu və etnik-dini qarşıdurmaları
dərinləşdirdi. II Dünya Müharibəsindən sonra isə bölgədə ABŞ-ın
təsiri artmağa başladı. Yeni yaranan ərəb dövlətləri İsrailin
qurulması ilə (1948) regionda davamlı münaqişələrin başlanğıc
nöqtəsinə çevrildi.
İsrail müasir hərb sənəti və Qərb dövlətlərinin dəstəyi sayəsində
güclü hərbi sistem formalaşdırdı. Digər tərəfdən, sənaye potensialı
zəif olan, döyüş təcrübəsi az, siyasi baxışları arasında bölünmüş
ərəb dövlətləri İsrailə qarşı bir neçə dəfə müharibəyə başlasa da,
uğur qazana bilmədilər. 1967-ci ildə baş verən Altı Günlük Müharibə
ərəb dövlətlərinin İsrailə qarşı acizliyini bir daha ortaya qoydu
və Fələstin torpaqlarının böyük hissəsi İsrailin nəzarətinə
keçdi.
Bu məğlubiyyətlər fonunda Fələstində silahlı müqavimət hərəkatları
yarandı. Əvvəlcə bu hərəkatlar əsasən solçu və sosialist ideologiya
əsasında fəaliyyət göstərirdilər. Bunun əsas səbəbi SSRİ-nin
bölgədə təsirinin olması idi. Məsələn, Fələstin Azadlıq
Təşkilatının lideri Yasir Ərəfat İxvan-ı Müslimin mənşəli olsa da,
siyasi şərtlər onu sosialist düşüncələrə yaxınlaşdırdı. Fələstin
müqaviməti ABŞ-SSRİ qarşıdurmasından istifadə etməyə çalışdı və bu
çərçivədə bir sıra ərəb dövlətləri – Misir, Suriya, Liviya və İraq
SSRİ-nin dəstəyi ilə inkişaf etdilər.
1973-cü il Yom Kippur müharibəsində ərəb dövlətləri ilk dəfə
İsraillə döyüşdə müəyyən uğurlar əldə etdilər, xüsusilə Misir
ordusu Süveyş kanalını keçərək İsrail qüvvələrinə ağır zərbə vurdu.
Lakin ABŞ-ın birbaşa müdaxiləsi İsrailin məğlubiyyətini önlədi. Bu
dövrdə Türkiyə Yaxın Şərq proseslərinə aktiv şəkildə müdaxilə
etmirdi. NATO üzvü olan Türkiyə ərəb ölkələri ilə məsafəli
münasibətlər saxlayır, Suriya və İraqla isə müxtəlif problemlər
yaşayırdı.
1979-cu ildə İranda baş verən inqilab isə Yaxın Şərqdə yeni bir
dönəmin başlanğıcı oldu. İran inqilabı Fələstin müqavimətinin və
Livandakı Hizbullah hərəkatının ideoloji formalaşmasına təsir etdi.
Fələstin Azadlıq Təşkilatının tərkibində fəaliyyət göstərən bəzi
qruplar ayrılaraq, İxvan-ı Müslimin Fələstin qolunun əsasında
HƏMAS-ı qurdular. Bu təşkilat mübarizəni islami əsaslara uyğun
şəkildə aparmağa başladı. Hizbullahın fəallaşması ilə isə İran
proseslərə birbaşa daxil oldu.
Türkiyənin Yaxın Şərq siyasətində daha aktiv rol oynamağa başlaması
isə 2002-ci ildən sonra, AKP hökuməti dövrünə təsadüf edir. Lakin
bu müdaxilə əsasən siyasi xarakter daşıyır və hələ də ciddi hərbi
və strateji təsirə malik deyil.
Yaxın Şərqdəki problemlərin dərin kökləri var və bu problemlərin
həlli üçün yalnız hərbi və siyasi güc yetərli deyil. Tarixi, dini,
etnik və ideoloji fərqlərin idarə olunması, bölgədə uzunmüddətli
sabitliyin formalaşması üçün əsas şərtdir.
