BAKI,AzerVoice
"Tehranın ərəb ölkələrində, eləcə də qonşu Türkiyə, Rusiya və
Azərbaycanda strateji dərinliyini artırmaq ümün təsir agentləri
şəbəkəsi quraraq 'ön cəbhə müdafiəsi' nəzəriyyəsi üzərində əsaslı
çəkildə çalışıb.
Bu çərçivədə, ' müqavimət oxu' İsrail və ABŞ-a qarşı
düşmənçiliyi paylaşan bir şəbəkə meydana gəldi.
'Cəbhələrin birliyi' doktrinasının əsasını Tehranın özünü qoruması
və düşmənlərini qorxutması təşkil edir. Yəni, əgər İran
İsrail və ya ABŞ tərəfindən hücuma məruz qalarsa, digər cəbhələr də
qarşıdurmanın bir hissəsi olacaq." Olmasa belə İran bu ölkələrdə
olan və müxtəlif adlar altında fəaliyyət göstərən təsir
agentlərinin işə salacaq.
Qəzzada HƏMAS tərəfindən başladılan, 'Əl-Aqsa tufanı' Tehrana
onun ən istəmədiyi bir vəziyyətə saldı. İranın münaqişələri
nöqtə-nöqtə aparmaq yanaşmasına və həlledici döyüşlərdən
çəkinməsinə zidd olaraq Qəzza müharibəsi qəfil baş verdi və
'müqavimət oxu' real bir sınağa çəkildi.
Hadisələrin fonunda İsrailin hərbi cavabları, Hizbullah və HƏMƏSƏ
strateji zərər vurdu, eyni zamanda Başar Əsədin rejiminin süqutu və
İranın Suriyadan çıxarılması, İranın nüfuzuna uzunmüddətli strateji
zərbə idi. İran hal hazırda özünə qapanıq qara günlərini
yaşayır.
Doğrudur, İran bölgədə hələ də böyük bir dövlətdir, amma Suriyadakı regional nüfuzu coğrafi mərkəzini və Aralıq dənizinə gedən vacib keçidini itirdi. Bu isə İran və molla rehimi üçün xarici təhdid olmaqla yanaşı eyni zamanda daxili təhdiddir.Digər bir tərəfdən Trump administrasiyasının nüvə obyektlərini hədəf almaqla bağlı təhdidini və ya hətta İran rejimini daxili problemlərlə məşğul edərək, onu devirmək və dəyişdirmək kimi məsələlər artıq bir sıra siaysi dairələrdə müzakirə olunmaqdadır.
Bütün bunlara hazır olmaq üçün də İran tez bir zamanda müəyyən
addımlar atmağa tələsir.
-İran nüvə doktrinasını dəyişmək və ən qısa müddətdə nüvə
bombası əldə etmək niyətindədir. Çünki bu əsas Tehran üçün bir
zəmanətdir.
-Geri çəkilmək və müvəqqəti olaraq kiçilmək, müttəfiqlərin
güclərini bərpa etmək və uyğun beynəlxalq və regional şərait
gözləmək.
-Vaşinqtonla onun şərtləri ilə anlaşmaq və 'İsrailin'
narahatlıqlarını nəzərə alaraq, addım atmaq
Tehran, erkən dövrlərdə hərbi aviasiya, tanklar və artilleriya sahələrində ənənəvi hərbi gücünün zəifliyini dərk etmiş və beynəlxalq sanksiyalar səbəbindən texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş silahlar əldə etməkdə məhdudiyyətlərlə üzləşmişdir. Buna görə də, 1980-1988-ci illər arasındakı uzunmüddətli İraq müharibəsindən (İran-İraq müharibəsi) sonra güclü ölkələrlə birbaşa qarşıdurmalardan qaçınaraq ağır itkilərdən qorunmağa çalışmışdır. İraq tərəfindən vurulan zərbələr, İranın iqtisadiyyatını çökdürmüş və 300 minə yaxın hərbçi, zabit və könüllünün ölümünə səbəb olmuşdur.
İranlı nəzəriyyəçilər hesab edirlər ki, ölkələri tarixən, zamanla zəifləyən sərhədlərini müdafiə etmək və böyük güclərdən strateji müttəfiq olmadan özünü qorumaqla bağlı geopolitik bir çətinliklə üzləşmişdir. Bu vəziyyət, onları düşmənlər üçün asan hədəf halına gətirir və daim bir təhdid hissi yaradır. Buna görə də, Tehran, "ön cəbhə müdafiəsi" nəzəriyyəsi çərçivəsində çoxmərhələli müdafiəçi agentlər şəbəkəsi quraraq strateji dərinliyini artırmağa və qeyri-bərabər hərbi güclər vasitəsilə özünü müdafiə etməyə çalışmışdır. Bu məqsədlə raket texnologiyası, pilotsuz uçan aparat (PUA) texnologiyası və nüvə proqramı inkişaf etdirilmişdir.
“Müqavimət oxu”nun tərkibi, İsrail və ABŞ-a qarşı düşmənçilik paylaşan bir sıra komponentlər və aktorlardan ibarət olan bir şəbəkədən təşkil olunur. Bu komponentlərin çoxu, Şiə məzhəbinin İmamiyyə təlimlərinə uyğun olaraq, İranın liderliyi altındadır: Lüvandakı Hizbullah, İraqdakı Hizbullah Qüvvələri, Pakistanda Zeynibiyyun və Əfqanıstanda Fətimiyyun dəstələri bunlara misaldır. Yəməndəki Ansarullah hərəkatı isə Zeydi məzhəbinə mənsubdur. Fələstinli sünni müqavimət qrupları isə, İranın bölgədəki "oxu"nun bir parçası kimi özlərini təqdim etməsələr də, Tehran onları belə hesab edir.
Bu şəkildə, Tehran və bu komponentlər arasındakı əlaqələr, məzhəbi, ideoloji və geopolitik ölçülərdə kəsişir. Tehran, bu aktorlara müxtəlif səviyyələrdə maliyyə dəstəyi, təlim, hərbi və təşkilati təcrübələr təmin etmişdir. “Müqavimət oxu”nun komponentləri arasında heç bir rəsmi razılaşma və ya müqavilə olmasa da, media orqanlarında “səhnələrin birliyi” anlayışı meydana çıxmışdır. Bu termin, əgər hər hansı bir komponent münaqişəyə daxil olsa, digər komponentlərin də mübarizəyə qoşulacağını bildirir, lakin bu anlayışı tənzimləyən xüsusi bəndlər mövcud deyil.
“Birlik cəbhələri” doktrinasının əsasını, Tehranı qorumaq və düşmənlərini qorxutmaq təşkil edir. Yəni, əgər İran İsrail və ya ABŞ tərəfindən hücuma məruz qalarsa, digər cəbhələr (Livan, İraq, Yəmən və Fələstin) də qarşıdurmanın bir hissəsi olacaqdır.
“Müqavimət oxunun” yüksəlişi
Tehran, mövcud beynəlxalq və regional fürsətlərdən faydalanaraq şəbəkəsini qurmağa çalışdı. 1982-ci ildə İsrailin Livanı işğal etməsi ilə Hizbullahın qurulmasına dəstək verərək başlanğıc qoydu, sonra isə 2003-cü ildə ABŞ-ın İraqa müdaxiləsindən sonra İranın təsiri Yaxın Şərqdə genişləndi. Bu dövrdə, İraqın Şiə təşkilatları hökumət vəzifələrini tutmağa başladı və İran, ən böyük düşməni olan Saddam Hüseyini devirməklə bu fürsətdən faydalandı. 2011-ci ildə Suriyada inqilabın başlaması və ardınca İslam Dövləti təşkilatının meydana çıxması ilə İran, Suriya hökumətinə dəstək verərək terrorizmə qarşı mübarizə aparan bir tərəf kimi bölgədəki mövqeyini möhkəmləndirdi.
2014-cü ildə Husi üsyançıları Yəmənin paytaxtı Sanaanı ələ keçirdilər ki, bu da İranın Cənubdan Səudiyyə Ərəbistanının maraqlarına təhdid etmək və Bab əl-Məndəb boğazında gəmiçilik hərəkətini hədəfə almaq qabiliyyətini təmin etdi. Bu, həmçinin İranın Hürmüz boğazında gəmiçilik hərəkətini təhdid etmə qabiliyyəti ilə birləşdi və Tehrana beynəlxalq ticarət hərəkətinə, xüsusən də neft və qaz nəqliyyatına təsir etmək üçün yeni imkanlar verdi. Bu şəkildə, "Müqavimət oxu", İranın təsir vasitələrindən biri kimi, ballistik raket proqramı, pilotsuz uçan aparatlar (PUA) və nüvə layihəsi ilə birgə yüksəldi.( Ya da bəzi dövlətlər tərəfindən yüksəldildi)
Tehran, "Müqavimət oxu"nun komponentlərini, mütəxəssislər
göndərərək təlim verməklə, eləcə də komanda və idarəetmə
sistemlərini inkişaf etdirərək gücləndirdi. Eyni zamanda Suriyada,
İraqda, Yəməndə və Livanda böyük sayda daimi hərbi qüvvələr
göndərməməyə üstünlük verdi ki, bu da həddindən artıq genişlənmənin
yaratdığı risklərdən qaçınmaq məqsədi güdürdü.
İran, ABŞ-ın terrorizmə qarşı mübarizə üçün müharibələrini Sünni
ölkələri və qruplarına yönəltməsindən (İraq və Əfqanıstan
kimi) sonra ABŞ-ın bölgəyə marağını azaltdıqdan
sonra Çin yüksəlişi ilə məşğul olmasından faydalandı. Bu
səbəbdən, Tehran, ABŞ ilə birbaşa qarşıdurmadan qaçaraq və ABŞ-ın
İraq və Suriyadan çıxması üçün gözləyərək, bölgədəki təsirini
möhkəmləndirərək, yeni imkanlardan istifadə etməyə çalışdı.
ABŞ-ın Əfqanıstandan çəkilməsindən sonra İran üçün bu,
bölgədəki nüfuzunu genişləndirmək üçün əla bir fürsət oldu. İran
Talibanı hər nə qədər terrorist kimi qəbul etsə də Taliblərin
hakimiyyəti İran üçün böyük bir rürsət idi. Xüxusən də məzhəb
savaşlarına təkan vermək üçün.
“Əl-Aqsa tufanı” əməliyyatı, İranın münaqişələri nöqtələrlə aparmaq yanaşması ilə ziddiyyət təşkil edən, ani və gözlənilməz bir şəkildə baş verdi. İranın Rusiyaya Ukrayna müharibəsində pilotsuz uçan aparatlar və sursatlarla dəstək verməsi, həmçinin Fələstin müqavimət qruplarını və Hizbullahı Livanda dəstəkləməsi, İsrail üçün artıq ekzistensial təhdidə çevrildi.
“Müqavimət oxu” ilk ciddi imtahanını “Əl-Aqsa tufanı” əməliyyatının təsiri altında keçirdi. 7 oktyabr hadisələrindən sonra Hizbullah, Cənubi Livandan “nizamlı” və müharibə səviyyəsindən aşağı olan dəstək cəbhəsini açdı, lakin bu müdaxilə Qəzzada müharibəni dayandırmaq üçün kifayət etmədi. Həmçinin, Husi üsyançıları və İraq qrupları İsrailə və ABŞ obyektlərinə uzaqmənzilli raketlər və pilotsuz uçan aparatlarla zərbələr endirdi. Bu, "Müqavimət oxu"nun regional hərbi və coğrafi koordinasiya qabiliyyətini nümayiş etdirməsi anı idi və bu, ABŞ və İsrailin reaksiyasını təşviq etdi.
Lakin, İsrail, müqavimət hərəkatları və Hizbullah üzərinə ciddi zərbələr endirdi. Hizbullahın liderlərindən bir çoxu, o cümlədən, hərəkatın siyasi bürosunun rəhbəri İsmail Həniyə Tehranda öldürüldü. Daha sonra, Hizbullahın rəhbərliyinin birinci və ikinci səviyyəsindən çoxlu sayda şəxs öldürüldü.
İsrail, Suriyada İran İnqilab Keşikçiləri Korpusunun rəhbərlik
quruluşuna qarşı, Tehranın təsiri altında olan Əhməd Zəhidi
və komandalarını öldürərək zərbə vurdu. Tehran buna cavab
olaraq, ilk dəfə olaraq öz ərazisindən İsrailin hərbi
hədəflərinə qarşı pilotsuz uçan aparatlar və raketlər buraxdı və
"Doğru vəd" əməliyyatlarını həyata keçirdi. Lakin, 26
oktyabr 2024 tarixində, İran, İsrailin hava hücumu nəticəsində
ciddi itkilər verdi. Təxminən 4 saat davam edən hücum, İranın hava
hücumundan müdafiə sistemlərinə strateji zərər vurdu.
Hizbullah, "Müqavimət oxu"nun ön hücum xətti və
İsrailə qarşı İranın “vuran əli” sayılır, o, yüksək təlimli elit
hərbi qüvvələrə, raketlərə və pilotsuz uçan aparatlara malikdir.
Bundan əlavə, Hizbullah Əsəd rejiini qirumaqla yanaşı,Livanda
siyasi və sosial bir təsir gücünə sahib olmuşdu.
Ancaq indi, Hizbullahın hərbi qabiliyyətləri zərər görmüş və və
təşkilat olduqca zəifləmişdir.
Bu, onun Livandakı təsirinin 2006-cı ildən əvvəlki dövrə
qayıtması ehtimalını artırır.
İranın Suriya ərazisindən uzaqlaşması və "Müqavimət oxu"nun
parçalanması prosesi sürətlə gedir. Hizbullahın aldığı
böyük zərbədən sonra, İsrail Suriyada İranla əlaqəli milislərin
mövqelərinə, bazalarına və anbarlarına hücumlarını gücləndirib.
Bu, Suriya inqilabçılarına 12 gün ərzində Əsəd rejimini
devirmə fürsəti verdi və İranla Livan arasındakı quruda əlaqəni
kəsərək, Hizbullahın silahlanmasını çətinləşdirdi.
İran hələ də bölgədə böyük bir dövlət olsa da, Suriyada regional
təsiri istədiyi imperiyal xarakterini itirib. İran, artıq
Livan və Fələstinə çatmaqda çətinliklərlə üzləşir və diqqət
İraqdakı və Yəməndəki təsirini zəiflətmək üçün yönəlib.
Bu, xüsusilə, Trump administrasiyasının İranın nüvə obyektlərinə
hücum etməsi təhdidi və ya İranın daxili problemləri ilə məşğul
olmaqla dövlətin devrilməsi və ya dəyişdirilməsini təşviq etməsi
ilə bağlıdır. Hərbi İnqilab Keşikçiləri Korpusunun
“Ammar” mərkəzinin başçısı Mahdi Tayıb 2013-cü
ildə, qardaşı, keçmiş İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun
kəşfiyyat rəhbəri Hüseyn Tayıb ilə, “Əgər Suriyanı
itirəriksə, Tehranı qoruya bilməyəcəyik” deyə
bildirmişdir. ( Onlar haqlı idilər…)
Bütün bunlar Rusiyanın Yəməndə İranın təsiri ilə mübarizə apardığı
bir dövrlə üst-üstə düşür, elə Suriya da olduğu kimi.
Rusiya, Qırmızı dənizdə uzunmüddətli təsir qurmaq üçün
strateji marağa sahibdir və Qəzza müharibəsi dövründə Husi
üsyançıları beynəlxalq ticarət yollarında mühüm rol oynaya
biləcəklərini nümayiş etdirdilər. Son zamanlarda, Moskva ilə
Husilər arasında əlaqələr, İranın təsirindən nisbətən azad olan bir
münasibətin inkişaf edib.
Bu, mütləq olaraq Husilər ilə İran arasında kəsilmə və ya
“Müqavimət oxu”ndan ayrılma anlamına gəlmir, lakin bu, daha çevik
bir münasibətə yol açır və paytaxt Sənə İrandan yaxa qurtararaq,
müstəqillik qazandırır. Bu isə Tehranın və onun təsir
agentlərinin istəmədiyi bir haldır.
İranın qarşı-qarşıya olduğu bu sürətli dəyişikliklər qarşısında qərar qəbul edən dairələrin vəziyyətə uyğun hərəkət etməkdə çətinlik çəkməsi görünür. İnqilab rəhbəri Əli Xameneyi 85 yaşındadır 1989-cu ildən bəri rəhbərlik edir. O, idarəetmənin mərkəzi fiqurudur və ətrafında olan bütün qurumlar onun fikirlərinə və təlimatlarına əsaslanır. Bu vəziyyət qərarların ləng alınmasına, hadisələrin sürətlə dəyişdiyi zamanlarda təxirə salınmasına səbəb olur.
Bundan əlavə, strateji liderlərin yoxluğu İranın qərarlarında qarışıqlığa səbəb olub. 2020-ci ildə Bağdad hava limanında Qüds Qüvvələrinin komandanı və “Müqavimət oxu”nun həqiqi qurucusu Suriya qəssabı hesab edilən general Qasim Süleymaninin öldürülməsi, və ardınca Hizbullahın uzun müddət lideri olan, ciddi təsirə malik, Həsən Nəsrullahın öldürülməsi, qısa müddətdə doldurulması çətin olan bir boşluq yaradıb.
Bütün bunlar göstərir ki, Tehran ABŞ və İsrailə qarşı açıq müharibədən qaçmağa çalışır və Tel-Əviv bunu öz strateji zərbələrini yönəltmək üçün istifadə edir. Donald Trampın Ağ Evə qayıdışı və maksimal təzyiq siyasətinə qayıtmaqla yanaşı, İranın müttəfiqlərinin zəifləməsi, Rusiyanın və Çin’in İranı dəstəkləməməsi vəziyyəti daha da çətinləşdirib. Bu şəraitdə İran rəhbərliyi qarşısında ən yaxşısı da acı olan bir neçə seçim var:
•Nüvə doktrinasını dəyişdirmək və nüvə bombası əldə etməyə yönəlmək, çünki bu Tehran üçün real zəmantdir.Lakin burada İsrail və ABŞ tərəfindən İranın təhlükəsizlik sahəsindəki sızmalarına və nüvə obyektlərinə qarşı əvvəlcədən zərbələr endirilmə ehtimalına qarşı ciddi çətinliklər mövcuddur.
•Müvəqqəti geri çəkilmək və beynəlxalq və regional şəraitin öz lehinə uyğun gəlməsini gözləmək, həmçinin “Müqavimət oxu”nun gücləndirilməsi və komponentlərinin yenidən qurulması. Ancaq bu seçimi çətinləşdirən ən böyük maneə, İsrailin İranın maraqlarına qarşı zərbələrə davam etməsi və Hizbullah və HƏMAS-ın yenidən silahlanmasına şərait verməməsidir.
•Vaşinqtonla razılaşma və “İsrailin” narahatlıqlarını nəzərə alaraq, təklif olunan yeni razılaşmalar üzərində irəliləmək. Bu, İran rəhbərliyinin özünü xilas etmək məqsədilə özünə zərbə vurmaq kimi ola bilər. Bu eyni zamanda şiəliyin siyasi çöküşü hesab edilə bilər.
•Nəticə olaraq, İrana qarşı müdafiə xətti olan "Müqavimət Oxu" şəbəkəsi, son bir neçə ildə olduğu kimi, regional təsir imkanlarını azaltdığı və zəifləmiş bir mərhələyə girir. Nəticədə, bu İranın vassal dövlətlərinə və eləcə də Tehrana üçün mənfi təsir edə bilər.
•İranın Suriya, İraq və Yəməndəki oyunları və məzhəb siyasəti , Tehranı sektarian bir çərçivəyə salıb və digər müsəlman dövlətlərin dəstəyindən məhrum edib. Buna səbəb İslam dünyasındakı sünni çoxluğun iqnor edilərək, yalnız radikal şiə yönlü siyasət yürüdülməsidir. İranın beynəlxalq müttəfiqləri olan Rusiya və Çin isə, gələcəkdə baş verə biləcək böhranlarda İranın yanında durub-durmayacağı barədə aydın bir fikir bildirmirlər. İran özünü ABŞ və İsrailin intiqamı qarşısında tək qala bilər və böyük ehtimal ki, belə də olacaq.
