BAKI,AzerVoice / ArabAZ , FOCUSPLUS / Dr. Ahmet Yusuf Özdemir
Suriya qiyamının qısa müddətdə vətəndaş müharibəsinə çevrilməsi ilə “əcnəbi döyüşçülər” məsələsi heç vaxt olmadığı qədər beynəlxalq təhlükəsizliyin aparıcı problemlərindən birinə çevrilib. Təbii ki, Suriya xarici döyüşçülər fenomeninin ilk nümunəsi deyildi. 1979-cu ildə Sovet qoşunlarının Əfqanıstana müdaxiləsinə qarşı Əfqanıstan müqavimət qrupları ilə həmrəy olaraq ölkəsini tərk edərək bölgəyə gələnlərdən tutmuş, 1936-39-cu illərdə İspaniya vətəndaş müharibəsində iştirak edənlərə qədər bir çox nümunə tapmaq mümkündür. Coğrafiyasından, dilindən, dinindən, ideologiyasından asılı olmayaraq müasir dövlət quruluşunun böhranlı olduğu hər yerdə, demək olar ki, hər yerdə əcnəbi döyüşçülərə rast gəlmək mümkündür.
Bir insanın öz cəmiyyətini geridə qoyaraq, ona və ya ailəsinə ilkin, fiziki təsir göstərməyən bir ölkədə kilometrlərlə uzaqda gedən müharibəyə qatılmaq üçün səyahət etməsi, şübhəsiz ki, maraqlı bir hərəkətdir. İnsanların bu hərəkəti hansı motivasiya ilə həyata keçirməsi sualı ilk ağıla gələn, lakin cavabı mümkün olmayan suallardan biridir. Müxtəlif sualları artırmaq olar. İnsanlar döyüş bölgəsinə necə çatırlar? Döyüş meydanında yerli döyüşçülərlə müqayisədə onların müharibənin gedişinə nə kimi təsiri var? Yoxsa niyə müəyyən müharibələr digər müharibələrdən daha çox əcnəbi döyüşçüləri cəlb edir? Məsələn, niyə Suriyaya on minlərlə əcnəbi döyüşçü gəlib, amma Qəzzada döyüşmək üçün Fələstində buna bənzər kütləvi səfərbərlik yoxdur?
Təbii ki, hər bir sual özlüyündə əlavə müzakirə tələb edir. Lakin bu gün Suriyadakı vəziyyət bizdən başqa sual verməyi tələb edir. Hazırda Suriyada olan əcnəbi döyüşçülərin taleyi necə olacaq? Bu suala cavab verməzdən əvvəl konsepsiyanın mürəkkəbliyini açmaqda fayda var. Bu mürəkkəblik gələcək Suriyanın yeni rejiminin qarşısında duran ən əsas suallardan biri kimi görünür.
Əcnəbi anlayışının tərifi
Xarici müharibəyə gəlincə, yadlığın necə müəyyən edildiyi ilə bağlı ümumi bir sual yaranır. Suriyada uyğur, özbək, tacik, çeçen kimi müxtəlif millətlərdən olan əcnəbi döyüşçülərə rast gəlmək mümkündür. Bu şəxs özünü Suriyaya əcnəbi kimi görə bilər və ya bəzi suriyalılar tərəfindən digəri kimi qəbul edilə bilər. Lakin onun bağlı olduğu qrupla mütəşəkkil hərəkət etdiyini nəzərə alsaq, hər kəsin ona yad kimi baxmadığı da bir həqiqətdir. Yenə də on ilə yaxın Suriyada döyüşən, bəziləri ailəsi ilə birlikdə Suriyada yaşayan və Bəşər Əsədin devrilməsi ilə tarixdə doğru yerdə durduğu təsdiqlənən insanlar“əcnəbi” kimi müəyyən edilə bilərmi? “.
Xarici müharibələrin mənfi rəyə səbəb olmasının əsas səbəbi İraq Şam İslam Dövlətinin (İŞİD) təcrübəsi olub. 2013-19-cu illər arasında fəaliyyət göstərən qrupa 80 müxtəlif ölkədən 53 mindən çox insanın qoşulduğu və ya qoşulmağa çalışdığı məlum olub. Bu, xarici müharibələr tarixində heç vaxt çatmayan miqyasda bir rəqəmdir. Bu vəziyyət məsələni Suriyadan əvvəl və Suriyadan sonrakı olaraq iki yerə bölməyimizə səbəb olur. Xarici döyüşçülük təkcə müharibənin getdiyi ölkə və ya həmin şəxsin vətəndaşı olduğu ölkə üçün problem deyil, həm də tranzit kimi istifadə edilən qonşu ölkələr üçün təhlükə yaradır. İŞİD-in “xilafət” elan etməsindən sonra beynəlxalq ictimaiyyətin gündəminə gələn əcnəbi döyüşçülər məsələsi ilk dəfə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının 2178 saylı qətnaməsi ilə hüquqi əsasa gətirildi və yeni konsepsiya yaradıldı; xarici terrorçu döyüşçülər.
Qeyd etmək lazımdır ki, əcnəbi terrorçu döyüşçülər anlayışı fenomeni müəyyən etməyə kömək etməkdənsə, onu çətinləşdirir. 2178 saylı qərar əslində beynəlxalq təşkilatların sürətlə inkişaf edən və sarsıdıcı siyasi atmosfer qarşısında panikaya düşməsinin bariz nümunəsidir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası 24 sentyabr 2014-cü ildə “xilafət” iddiasında olan və adını 29 iyun 2014-cü ildə “İslam Dövləti” olaraq dəyişdirən İŞİD-ə qarşı 2178 saylı qətnamə qəbul edib. Əvvəllər konkret dövlətin daxili problemi kimi şərh edilən terrorizm “silahlı münaqişə ilə əlaqəli olanlar” ifadəsi ilə silahlı münaqişənin tərəfi kimi yer alırdı.
Suriyada komandirlik vəzifələrinə türklər, uyğurlar və iordaniyalılar təyin edilib
On ildən sonra bu gün tamamilə fərqli Suriya ilə qarşı-qarşıyayıq. 7 dekabr 2024-cü ilə qədər müqavimət qruplarına qoşulduğu hesab edilən əcnəbi döyüşçülər Əsədin ölkəni tərk etməsindən sonra yeni qurulan dövlətin üzvi hissəsinə çevrilib. Suriya ordusunu yenidən təşkil edən Hayətu Təhrir əş-Şamın (HTŞ) bir qrup türk, iordaniyalı və uyğurdan ibarət komandanlıq səviyyəsinə təyin edildiyini açıqlaması diqqətin yenidən əcnəbi döyüşçü məsələsinə çevrilməsinə səbəb olub. Bu məsələ ictimai gündəmə gəldiyi ilk gündən rəqəmsal detallara böyük önəm verilir. Ancaq bu gün Suriyada HTŞ-nin tərəfində olan əcnəbi döyüşçülərin sayına dəqiq cavab yoxdur ki, bu da xüsusilə Suriyada siyahıyaalma kimi hər hansı bir təcrübə üçün uyğun mühitin olmaması və məsələnin həlli ilə əlaqədar ola bilər. Suriyada hal hazırda əcnəbi döyüşçu sayının 5 min civarında olduğu ehtimal edilir.
Müsəlmanlara dəstək ortaq zəmində bir araya gələn xarici döyüşçülərin tərəfində vuruşan müxalif qrupların nümunələri məhdud olduğundan, HTŞ-yə bağlı xarici döyüşçülərin aqibətinin necə olacağına tarixi nümunələrdə cavab tapmaq çox çətindir. Suriya məsələsində ağla gələn ilk həll yollarından biri bu insanların vətəndaşlıq alaraq cəmiyyətə inteqrasiyasıdır. Ancaq bu ehtimal problemsiz deyil. 1992-1995-ci illər arasında davam edən Bosniya müharibəsi nümunə kimi bir ipucu verə bilər.
Yuqoslaviyanın dağılmasından sonra başlayan müharibədə Bosniya tərəfində döyüşmək üçün xaricdən gələn könüllülər önəmli fiqurlar oldu. Dayton razılaşması ilə böhran sona çatdıqda ölkəni tərk etmək üçün xarici könüllülərin başlığı altında xüsusi maddə yaradıldı. Belə bir vəziyyətdə Bosniya hökuməti bəziləri müharibə başlamazdan əvvəl Yuqoslaviyada yaşayan, bəziləri isə müharibə zamanı Bosniyaya gələn, lakin bundan narahat olan insanlara vətəndaşlıq verərək, insanların ölkədə qalmaları üçün qanuni zəmin yaratdı. Ancaq məsələ burada bitməyəcəkdi. Daxili və xarici siyasətdə küləklər əks istiqamətdə əsməyə başlayanda vətəndaşlıq alaraq Bosniya cəmiyyətinin bir parçası olmağın mənfi tərəfləri də ortaya çıxacaqdı. 11 sentyabr 2001-ci il hücumlarından sonra ABŞ-ın qlobal miqyasda başlatdığı “terrorla müharibə” siyasəti çərçivəsində ABŞ-ın konsulluğunda terror aktı törətməkdə şübhəli bilinən Əlcəzair əsilli 6 Bosniya vətəndaşı 2002-ci ilin yanvarında ABŞ-a təhvil verilib və Quantanamo həbsxanasına aparılıb. Bu şəxslərdən 5-i 2008-ci ildə, biri isə 2013-cü ildə azadlığa buraxılıb.
Çinin zülmündən qurtulub Suriyada özlərinə yeni
həyat quran uyğurların və ya Rusiyanın Çeçenistan siyasətindən
narahat olduqları üçün bölgəyə gələn çeçenlərin geri dönəcəkləri
təqdirdə onları hansı aqibətin gözlədiyini təxmin etmək çətin
deyil.
Bu səbəbdən şəhərləri dağıdılan, 13 illik müharibədən sonra
iqtisadiyyatı çökən bir ölkədə ayağa qalxmağa çalışan Suriya keçid
hökumətini çətin bir proses gözləyir. Bu restrukturizasiya
prosesində əcnəbi döyüşçülər təhlükə kimi göstəriləcək. Suriya
inqilabını daşıyan bir hərəkat olaraq HTŞ, xarici müharibə
təhlükəsini əsas gətirərək qlobal güclərin yenidən Suriyaya
müdaxiləsinin qarşısını almaq üçün əlindən gələni edəcək təcrübəli
bir qrupdur.
