Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti.
Bu yazımı nə üçün yazıram? Suriya məsələlərində aktor olan dövlətlərin, istər regionda hazırda qalmış olan, istərsə də regionu müəyyən səbəblərdən tərk etmiş olan dövlət oyunçularının dünya iqtisadiyyatında payı bilinsin. Bununla da, ölkəmizdə analitika sahəsinə tərkiblərin birləşdirilməsi metodunu gətirək. Nədir tərkiblərin birləşdirilməsi? Ayrı-ayrı məsələləri ayrılıqda tədqiq edirsən, sonra onları bir araya gətirib əlaqələndirirsən. Suriya “konseyi” üzvlərinin dünya iqtisadiyyatında yerini bilmədən kim əsas, kim yardımçı, kim müvəqqəti, kim potensial oyunçudur, bunu bilmək olmaz.
ABŞ-ın dünya iqtisadiyyatında yeri.
ABŞ, nominal ÜDM (Ümumi Daxili Məhsul) göstəricisinə görə dünyanın ən böyük iqtisadiyyatıdır. Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) və Dünya Bankının statistikalarına görə, ABŞ-ın nominal ÜDM-si təxminən 26 trilyon ABŞ dolları təşkil edir. Alıcılıq qabiliyyəti paritetinə (PPP) əsasən Çin son illərdə birinciliyi əldə etsə də, ABŞ hələ də əsas dünya iqtisadi gücü olaraq qalır. ABŞ dolları qlobal ticarətdə və maliyyə sistemində dominant valyutadır. Beynəlxalq ödəmələrin böyük əksəriyyəti dollarda həyata keçirilir. ABŞ-ın Federal Ehtiyat Sistemi (FED) tərəfindən müəyyən edilən pul siyasəti və faiz dərəcələri qlobal iqtisadiyyata birbaşa təsir edir. Nyu-York Fond Birjası (NYSE) və Nasdaq dünya maliyyə bazarının ən iri platformalarındandır. ABŞ dünyada innovasiya və texnoloji inkişafda lider ölkələrdən biridir. Böyük texnologiya şirkətləri — Google (Alphabet), Apple, Microsoft, Amazon, Facebook (Meta) və Tesla kimi şirkətlər qlobal bazarlarda dominant mövqeyə malikdir. Silikon Vadisi ABŞ-ın texnoloji mərkəzi olaraq dünya texnoloji infrastrukturunu formalaşdırır. Nəticə olaraq, ABŞ-ın dünya iqtisadiyyatında lider rolu onun güclü ÜDM-si, texnoloji inkişafı, maliyyə təsiri və beynəlxalq təşkilatlardakı mövqeyi ilə bağlıdır. ABŞ-ın iqtisadi siyasətləri və qlobal bazarlardakı iştirakları digər ölkələrin iqtisadi vəziyyətinə də təsir göstərir. Bu mövqenin qorunması ABŞ-ın innovasiya və texnoloji üstünlüyünü davam etdirməsi ilə əlaqəlidir.
Türkiyənin dünya iqtisadiyyatında yeri.
Türkiyə Avropa ilə Asiya arasında yerləşməsi ilə qlobal ticarət yollarının kəsişmə nöqtəsindədir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru xətti, Trans-Anadolu Qaz Boru Kəməri (TANAP) və digər nəqliyyat və enerji infrastruktur layihələri Türkiyəni qlobal enerji bazarında əhəmiyyətli bir ölkə halına gətirir. Dəniz nəqliyyatı baxımından Bosfor və Çanaqqala boğazları qlobal ticarət üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. Türkiyə, Böyük 20-lik (G20) ölkələri arasında yer alır və inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar arasında ön sıralarda dayanır. 2023-cü il məlumatlarına görə, Türkiyənin nominal ÜDM-si 900 milyard ABŞ dollarına yaxın, alıcılıq qabiliyyəti paritetinə (PPP) görə isə 3,6 trilyon dollar təşkil edir. Türkiyə, orta gəlirli ölkə statusundadır və sənaye, xidmətlər və kənd təsərrüfatı sektorları arasında tarazlı inkişaf müşahidə olunur.
İranın dünya iqtisadiyyatında yeri.
İranın dünya iqtisadiyyatında yeri zəngin enerji resursları, strateji coğrafi mövqeyi və sənaye potensialı ilə müəyyən olunur. İran, dünyanın 4-cü ən böyük neft ehtiyatına və 2-ci ən böyük təbii qaz ehtiyatına malikdir və bu, onun qlobal enerji bazarında mühüm rol oynamasına səbəb olur. Fars Körfəzi və Hörmüz Boğazı üzərindəki nəzarəti ilə dünya neft ticarətinin təxminən 20%-i bu regiondan keçərək İranın strateji əhəmiyyətini daha da artırır. Lakin ABŞ və Qərb dövlətlərinin tətbiq etdiyi iqtisadi sanksiyalar İranın enerji ixracına və dünya bazarındakı payına ciddi məhdudiyyətlər qoyur. İranın 2023-cü il üzrə Ümumi Daxili Məhsulu (ÜDM) təxminən 388 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Bu göstərici ilə İran, dünya iqtisadiyyatında orta səviyyəli iqtisadi güclər sırasında yer alır. Adambaşına düşən ÜDM isə təxminən 4,500 ABŞ dolları səviyyəsindədir ki, bu da ölkənin iqtisadi potensialına baxmayaraq, əhalinin böyük hissəsinin aşağı gəlir səviyyəsində yaşadığını göstərir. İran, ticarət əlaqələrində əsasən Çin, Rusiya, Türkiyə və Hindistan kimi ölkələrlə əməkdaşlıq edir. İranın əsas ixrac məhsulları xam neft, təbii qaz və neft-kimya məhsullarıdır. Lakin Qərb bazarlarına çıxış məhdud olduğundan, İran alternativ bazarlara yönəlmişdir. Ölkənin Çabahar Limanı və Yeni İpək Yolu layihəsi kimi təşəbbüslərdə iştirakı regiondakı ticarət əlaqələrini gücləndirir. Lakin sanksiyalar və beynəlxalq bank sistemindən kənarlaşdırılması ticarət dövriyyəsini məhdudlaşdırır. İran iqtisadiyyatının inkişafına mane olan əsas amillər iqtisadi sanksiyalar, inflyasiya, işsizlik və valyuta devalvasiyasıdır. ÜDM-in əsas hissəsini təşkil edən enerji sektoruna həddindən artıq bağlılıq, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi zərurətini yaradır. Ölkədə iqtisadi sabitliyin təmin olunması üçün sənayeləşmə, xarici investisiyaların cəlb edilməsi və daxili bazarın genişləndirilməsi vacibdir. İran, zəngin resursları və strateji mövqeyi ilə dünya iqtisadiyyatında mühüm rol oynasa da, sanksiyalar və daxili problemlər onun potensialını məhdudlaşdırır. 2023-cü il üzrə ÜMM göstəriciləri və adambaşına düşən ÜDM, ölkənin iqtisadi potensialının tam reallaşmadığını göstərir. Ölkənin gələcək iqtisadi inkişafı sanksiyaların yumşaldılmasına, xarici investisiyaların cəlb edilməsinə və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə bağlıdır.
İsrail və yəhudi sərmayəsinin dünya iqtisadiyyatında yeri.
İsrail və yəhudi sərmayəsinin dünya iqtisadiyyatında yeri tarixi, texnoloji və maliyyə gücü ilə səciyyələnir. İsrail, yüksək texnologiya, innovasiya və startap ekosistemindəki gücü ilə qlobal iqtisadiyyatda əhəmiyyətli mövqeyə malikdir. Ölkə, xüsusilə, “Startap Milləti” kimi tanınır və dünya üzrə adambaşına düşən startapların sayına görə ön sıralarda dayanır. Tel-Əviv və digər şəhərlərdə inkişaf edən innovasiya mərkəzləri, rəqəmsal texnologiya, kibertəhlükəsizlik, biotexnologiya, süni intellekt və kənd təsərrüfatı texnologiyaları sahəsində dünyanın aparıcı ölkələrindən biridir. İsrailin iqtisadi göstəriciləri ölkənin dinamik və inkişaf edən iqtisadiyyatını əks etdirir: Ümumi Daxili Məhsulu (ÜDM): 2023-cü il göstəricilərinə görə İsrailin ÜDM-si təxminən 525 milyard ABŞ dolları təşkil edir və bu, ölkəni dünyanın 30 ən böyük iqtisadiyyatından birinə çevirir. Adambaşına düşən ÜDM: İsrailin adambaşına düşən ÜDM-i təxminən 55,000 ABŞ dolları səviyyəsindədir ki, bu da inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsindədir. İxrac və idxal: İsrailin 2023-cü il üzrə ixracı 165 milyard ABŞ dolları, idxalı isə 102 milyard ABŞ dolları olub. Ölkənin əsas ixrac məhsulları texnoloji avadanlıqlar, kibertəhlükəsizlik həlləri, kimyəvi məhsullar və əczaçılıq məhsullarıdır. Tədqiqat və İnkişaf (R&D): İsrail ÜDM-in təxminən 5%-ni tədqiqat və inkişafa ayıraraq bu sahədə dünyada liderdir. İnflyasiya və İşsizlik: 2023-cü ildə inflyasiya təxminən 3%-ə, işsizlik səviyyəsi isə 3.5%-ə enmişdir. İsrailin iqtisadi gücünün əsasını təşkil edən amillərdən biri, xaricdəki yəhudi diasporasının iqtisadi və maliyyə fəaliyyətidir. Yəhudi sərmayəsi, tarix boyu beynəlxalq bank sistemi, ticarət və sənaye sahələrində mühüm rol oynayıb. XX əsrdən etibarən, xüsusilə ABŞ və Avropa bazarlarında böyük sərmayə qoyuluşları ilə dünya iqtisadiyyatının formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Bu sərmayə, İsrailin iqtisadi inkişafına da birbaşa təsir edir və ölkənin qlobal bazarlarda daha rəqabətqabiliyyətli olmasına şərait yaradır. Enerji sahəsində isə İsrailin son illərdə Aralıq dənizində kəşf etdiyi təbii qaz ehtiyatları ölkənin enerji asılılığını azaltmaqla yanaşı, onun regional və beynəlxalq enerji bazarında rolunu gücləndirir. Eyni zamanda, İsrailin su texnologiyaları, çöl ərazilərində kənd təsərrüfatı inkişafı kimi sahələrdə qazandığı uğurlar dünya miqyasında tətbiq olunur və qlobal problemlərin həllində mühüm rol oynayır. Məsələn, suyun duzsuzlaşdırılması texnologiyalarında İsrail dünyanın aparıcı ölkələrindən biridir və bu texnologiyanı digər ölkələrə də ixrac edir. İsrailin iqtisadi qüdrətinin formalaşmasında, ABŞ və Qərb ölkələri ilə olan strateji tərəfdaşlıq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xarici sərmayələr, texnologiya transferi və hərbi-texniki əməkdaşlıq İsrail iqtisadiyyatının əsas dayaqlarını təşkil edir. İsrailin texnoloji inkişafı və tədqiqat sahələrinə dövlət səviyyəsində yatırılan böyük vəsaitlər nəticəsində dünya üzrə innovativ həllərin böyük bir hissəsi İsrail şirkətləri tərəfindən təqdim edilir. Nəticə olaraq, İsrail və yəhudi sərmayəsi qlobal iqtisadiyyatda texnoloji innovasiyalar, maliyyə sektoru və enerji bazarındakı iştirakı ilə mühüm mövqeyə sahibdir. İsrailin ÜDM göstəriciləri, adambaşına düşən gəlir və R&D sahəsindəki böyük sərmayələri ölkənin yüksək inkişaf etmiş iqtisadiyyatını nümayiş etdirir. Yəhudi sərmayəsinin beynəlxalq miqyasda iqtisadi təsiri isə həm İsrailin güclənməsinə, həm də dünya iqtisadi sisteminin dinamik inkişafına təkan verir.
Rusiyanın dünya iqtisadiyyatında yeri.
Rusiyanın dünya iqtisadiyyatında yeri onun təbii sərvətləri, enerji sektorundakı rolu, böyük istehsal potensialı və strateji coğrafi mövqeyi ilə müəyyən edilir. Rusiya, həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan dünyanın ən böyük və təsirli ölkələrindən biri hesab olunur. Ölkə zəngin təbii resurslara, xüsusilə neft, təbii qaz və qiymətli metallar baxımından böyük ehtiyatlara malikdir ki, bu da onun qlobal iqtisadiyyatda mühüm yer tutmasına imkan yaradır. Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM): 2023-cü il göstəricilərinə görə Rusiyanın ÜDM-si təxminən 2 trilyon ABŞ dolları təşkil edir. Bu göstərici ilə Rusiya dünya iqtisadiyyatında 11-ci yerdə qərarlaşır. Adambaşına düşən ÜDM: Rusiyada adambaşına düşən ÜDM təxminən 14,000 ABŞ dolları səviyyəsindədir. Ticarət dövriyyəsi: Rusiya 2023-cü ildə 590 milyard ABŞ dolları dəyərində ixrac, 320 milyard ABŞ dolları dəyərində idxal həyata keçirmişdir. İxrac məhsulları: Rusiyanın əsas ixrac məhsulları neft, təbii qaz, kömür, qiymətli metallar, kimyəvi məhsullar və kənd təsərrüfatı məhsullarıdır. Ölkə, xüsusilə Avropa və Asiya ölkələrinin əsas enerji tədarükçülərindən biridir. Enerji sektoru: Rusiya dünya üzrə neft hasilatında 2-ci, təbii qaz hasilatında isə 1-ci yerdədir. Ölkənin qaz ehtiyatları dünya ehtiyatlarının təxminən 20%-ni təşkil edir. Rusiya, qlobal enerji bazarlarında mühüm mövqe tutur. Xüsusilə təbii qaz və neft sahəsində ölkənin “Qazprom”, “Rosneft” və “Lukoil” kimi nəhəng şirkətləri Avropa və Asiya bazarlarında strateji əhəmiyyətə malikdir. Ölkə, Avropanın enerji ehtiyaclarının təxminən 40%-ni təmin edir və bu, onun enerji sahəsindəki təsir gücünü artırır. Son illərdə Rusiya, enerji ixracını şaxələndirməyə və Asiya bazarına yönəlməyə çalışır. Bu baxımdan “Sibir Gücü” kimi qaz layihələri Çin və digər Asiya ölkələrinə qaz nəqlini artırmağa xidmət edir. Rusiya sənayesi neft və qazdan başqa, avtomobil, metal emalı, hərbi sənaye və kosmik texnologiyalar sahəsində də inkişaf edib. Ölkə, silah ixracatında ABŞ-dan sonra dünyada ikinci yerdə dayanır. Rusiya istehsalı olan döyüş təyyarələri, raket sistemləri və digər hərbi texnologiyalar dünya bazarında yüksək rəqabət qabiliyyətinə malikdir. Kənd təsərrüfatı sahəsində Rusiya dünyanın ən böyük taxıl istehsalçılarından biridir. Ölkə xüsusilə buğda ixracında dünya lideridir və onun kənd təsərrüfatı məhsulları Asiya, Afrika və Yaxın Şərq bazarlarında mühüm yer tutur. Rusiyanın iqtisadiyyatı böyük potensiala malik olsa da, bir sıra struktur problemlərlə üzləşir: Enerji asılılığı: İqtisadiyyatın neft və qaz gəlirlərindən həddindən artıq asılılığı, qiymətlərin dəyişkənliyindən təsirlənməsinə səbəb olur. Sanksiyalar: Qərb ölkələrinin tətbiq etdiyi iqtisadi sanksiyalar ölkənin maliyyə və ticarət sektoruna ciddi təsir göstərir. İnfrastruktur və innovasiya: Texnoloji inkişaf və innovasiya sahəsində gerilik iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini çətinləşdirir. Rusiya, BRICS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) və Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) kimi iqtisadi blokların aparıcı üzvlərindən biridir. BRICS çərçivəsində Rusiya, Çin və Hindistan kimi iqtisadi nəhənglərlə əməkdaşlıq edir və bu, onun iqtisadi əlaqələrini genişləndirməsinə yardım edir. Rusiya həmçinin enerji resurslarından istifadə edərək siyasi və iqtisadi təsirini artırmağa çalışır. Xüsusilə Avropa və Asiya bazarlarında böyük paya sahib olması, ölkənin qlobal iqtisadi sistemdəki strateji rolunu gücləndirir. Nəticə olaraq, Rusiya dünya iqtisadiyyatında təbii resursları, enerji ixracı və hərbi-sənaye potensialı ilə mühüm yer tutur. Enerji sektoru Rusiyanın iqtisadiyyatının əsas dayağı olsa da, ölkə innovasiya və şaxələndirmə sahəsində hələ də müəyyən problemlərlə üzləşir. Bununla belə, Rusiya qlobal iqtisadi və siyasi sistemdə təsirli aktor olaraq qalmağa davam edir.
Beləliklə, bütün bunları bilmədən Suriya “konseyi”nin əsas və yardımçı oyunçularının, prosesin perspektiv inkişafının gedişatını təxmin etmək mümkün deyildir. Səbəb-nəticə əlaqələrinin önəmli elementi oyunçuların iqtisadi, hərbi və logistic gücüdür. Mənzərə ancaq bu şəkildə aydın ola bilər.
