Bakı,AzerVoice
Ərəblər İslamdan əvvəlki Ərəbistan yarımadasında köçəri olaraq yaşayırdılar. Onlar heyvandarlıqla dolanırdılar, bəzi ərəblər də Ərəbistanın daxili bölgələrindəki vahələrdə əkinçiliklə məşğul olurdular. Bunlarla yanaşı, mühüm dolanışıq vasitələrindən biri də səhra adəti olan karvan soyğunçuluğu idi. Ərəblərin İslamdan əvvəlki təşkilat formaları klassik bədəvi sistemi idi.
Bu sistemə görə tayfanın hörmətli üzvlərindən ibarət məclis var idi. Qəbilə həyatında qaydalar daha çox ata-baba adətləri ilə formalaşırdı və torpaqda xüsusi mülkiyyət yox idi.
Otlaqlar, bulaqlar, sürülər tayfanın ümumi mülkiyyəti idi. Məkkə isə yerləşdiyi yerə görə ticarət mərkəzinə çevrilmiş və burada oturaq həyat qurulmağa başlamışdır.
Oturaq həyat, ticarətin inkişafı və bu yolla əldə edilən şəxsi sərvət qəbilə həyatının dağılmasını sürətləndirdi. Məkkədə qəbilə əlaqələri daha zəif idi. Qəbilələrarası həmrəylik ticarət qayğıları və daha çox qazanmaq hissi ilə əvəz olunmuşdu.
Məkkənin tədricən şəhərləşməsi qəbilə və tayfalar arasında yaranan iyerarxiya ilə əlaqədar burada ayrıca idarəetmə forması yaranmışdı. Bu idarəetmə formasında şəhər şura tərəfindən idarə olunurdu. Məclis isə səlahiyyətləri atadan oğula keçən və səlahiyyətləri bir-birindən ayrı olan on başçıdan ibarət idi.
Kəbə sayəsində Məkkə hələ cahiliyyə ərəbləri üçün müqəddəs şəhər sayılırdı. Şəhər idarəsi tərəfindən ticarətin inkişafı üçün qəbilələr arasında sülh elan edilmiş və bu dövrdə qəbilələr Məkkədəki məbədi ziyarət edərək həcc ziyarətlərini yerinə yetirmişdilər.
İqtisadiyyatın əsasını təşkil edən karvanların qarət və talan edilməsi azalsa da davam edirdi. Davam edən müharibələrə və parçalanmaya baxmayaraq, tayfaçılıq ticarət və ictimai həyata ən böyük maneə idi Məkkədə.
Həyatı və tayfalararası münasibətləri tənzimləyən təşkilata və ya quruma ciddi ehtiyac var idi. Bu təşkilat dövlət olmalı idi.
Zaman keçdikcə, Ərəbistanda qəbilə həyatı kökündən sarsıldı. Bütün bunlara baxmayaraq yarımadada quldrlıq da inkişaf edirdi, lakin bu quldarlıq hər hansı bu qanunla tənzim olunmurdu. Digər tərəfdən qul əməyi heç vaxt ictimai istehsalın və inkişafın əsasını təşkil etməmişdir.
İctimai həyatda qul və quldarlar olsa da, qullardan daha çox ev işləri, karvanları qorumaq və cariyə kimi istifadə olunurdu. İstehsalda qul əməyindən istifadə çox nadir idi.
Dini mənada İslamdan əvvəl hakim din bütpərəstlik idi.
Hər qəbilənin çoxlu bütləri var idi, hər biri bir tanrını simvolizə edirdi. Bütlər adətən qadınlar, quşlar, şirlər və s. rəqəmlərlə təsvir edilirdi.
Lakin Kəbə bütün qəbilələr üçün müqəddəs idi və o da bütlərlə dolu idi. Bu dövrdə Ərəbistanda Kəbədən başqa yüzə yaxın məbəd var idi.
Yəhudilik və Xristianlıq da zamanla tacirlər vasitəsilə Ərəbistana daxil olmuşdu. Ancaq ərəblər özlərinə yad gördükləri bu dinlərə maraq göstərmədilər. Bu dinlər Ərəbistanda bir neçə tərəfdar tapmaqdan o tərəfə keçə bilmədi. İslam xristianlıqdan fərqli olaraq məhz bu tarixi şəraitdə mövcud olmuşdur.
Xristianlıq yarananda Roma dövləti quldar dövlət idi. Xristianlıq da bu quldar dövlətin hakimiyyətini rədd edərək, məzlumlara ümid verməklə mövcud olmuşdur. Lakin İslamın meydana çıxması şəraitində Ərəbistan yarımadasında tayfa münasibətləri dağılmaq ərəfəsində olsa da, hələ də hakim idi. Buna görə də İslamən din kimi inkişaf xətti xristianlıqdan fərqli bir xətt izləyirdi.
Məlum olduğu kimi, peyğəmbərimiz miladi 570 (və ya 571) ilinin rəbiül-əvvəl ayının 12-nə təsadüf edən bazar ertəsi günü doğulub.
Ərəbistanda o dövrdə mövcud olan din və inancları araşdırdıqda və Qurandan anladığımız zaman müxtəlif qəribə inanclarla qarşılaşırıq.
Ərəbistan yarımadasında olan əsəs dini inanclar bunlardır:
HƏNİFLİK
Bu dinə məxsus olanlar, İbrahimin dininin qalıqlarını davam etdirən insanlar idi. Bütpərəstlik geniş yayılana qədər ərəblərin əksəriyyətinin bu dinə mənsub olduğu qəbul edilir. Həniflər Allahın birliyinə inanmış, bütlərə ibadət etməkdən imtina etmiş, axirətə inanmış və bir çox cahiliyyə adətlərini qəbul etməmişlər. Onların heç bir siyasi və ya hərbi çəkisi yox idi. Buna baxmayaraq cahiliyyə ərəbləri islamın ilk illərində, müsəlmanlardan çox həniflərdən ehtiyat edirdilər.
SABİLƏR
Sabilər (Ulduzlara ibadət edənlər) , Yəməndə, Ərəbistan yarımadasında (bəzilərinə görə Dəməşq ətrafında), Horran vadilərində və Yuxarı İraqda daha yayğın idilər. Ulduzlara ibadətin ərəblər arasında nə vaxt və necə başladığını dəqiq bilməsək də, bu inanc Quranda adı keçən Süleyman peyğəmbər və Səba məlikəsi (Belkis binti Şurahil) hekayəsində qeyd olunur (Nəml Surəsi).
Əslində Quranda onlar haqqında belə buyurulur:
“Gecə və gündüz, günəş və ay Onun dəlillərindəndir. Əgər siz Ona ibadət edirsinizsə, onda günəşə və aya səcdə etməyin, onları yaradan Allaha səcdə edin.” Sabilər çox az sayda idilər,ciddi siyasi və hərbi çəkiyə malik deyildilər.
MƏCUSİLİK
Bəhreyndə və İraqda məcusiliyə inanan bəzi qruplar var idi. Onlar oda sitayiş edirdilər. İranın Məcusi imperatoru onlara himayədarlıq edirdi. Daha sonra onlar yəhudilərlə birlikdə İslam əqidəsinə fitnə-fəsad salmaqda və müsəlmanlar arasında fitnə toxumlarının yayılmasında mühüm rol oynamışlar.
XRİSTİANLIQ
Yarımadanın şimalında və Cənubi Yəməndə Təqlib, Kudaa, Qassan qəbilələri arasında bəzi xristian qrupları var idi. Onların da heç bir siyasi və ya hərbi çəkisi yox idi. Yarımadada bəzi xristian qrupları da var idi. Xristianlıq Ərəbistana eramızdan əvvəl 340-cı ildən Həbəş və Romalıların işğalları nəticəsində daxil olmuşdur. (Mənbə :Mübarəkfuri 1980, 47)
YƏHUDİLİK
Yəməndə, Vadi’l-Kurada, Xeybərdə, Teymədə və Yəsribdə (İslamdan əvvəlki Mədinədə) yəhudilər var idi. Onların digər inanc qrupları ilə müqayisədə hərbi, siyasi və iqtisadi çəkisi var idi. Onlar özlərini Allahın seçilmiş xalqı hesab edirdilər və Allahın onlarla birlikdə insanları idarə edəcəyinə inanırdılar. Bu səbəbdən sonuncu peyğəmbərin onlardan biri olacağını gözləyirdilər. Hətta bəzilər Məhəmmədən gələcəyini və onun yahudi olacağına inanırdılar. Buna görə də, yarımadada doğulan bəzi uşaqlara Məhəmməd adı verirdilər
BÜTPƏRƏSTLİK
Bu inanc bütün Ərəbistan yarımadasına digər inanclardan daha geniş yayılmışdı. Bu inancın Ərəbistana nə zaman daxil olması və necə geniş yayıldığı barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur.
Bunlardan ən çox yayılmışı Əmr ibn Luhay adlı biri tərəfindən gətirilməsidir. Huzaa qəbiləsinin başçısı olan bu şəxs dinlərə marağı ilə məşhur idi. Dövrün insanları onu böyük alimlərdən biri kimi görür və qəbul edirdilər. Dəri xəstəliyindən əziyyət çəkən Əmrə Şama getməsi və orda müalicə alması, daha doğrusu şəfalı suda çimməsi tövsiyə olunur. Bu tövsiyəyə əməl edərək ora gedən Əmr həmin su ilə yuyunur və sağalır. Orada insanların bütlərə sitayiş etdiyini görür və bu onun xoşuna gəlir.
Hubəl adlı bütü götürür, özü ilə Məkkəyə gətirir, Kəbədə qoyur və ona ibadət etməyə başlayır. O, xalqının da ona ibadət etməsini istəyir. Zaman keçdikcə bu vəziyyət ərəblər arasında o qədər adiləşir ki, hər tayfanın ibadət etdikləri bir bütü olur.
Məkkə fəth edilərkən Kəbədə 360 büt var idi və Peyğəmbərimiz onların hamısını dağıdıb Kəbəni bütlərdən təmizlədi.
Başqa bir rəvayətə görə, Hz. İsmayılın övladları çoxaldıqca və dolanışığını təmin etmək üçün Məkkədən çıxmaq məcburiyyətində qaldılar.
Məkkədən çıxanda ataları İsmayılın xatirəsi olan Hərəm torpağının bir hissəsini aldılar, sonra da bu torpağı qorumaq üçün ona hədsiz ehtiram göstərdilər. Bu iş zamanla inkişaf edərək onu müqəddəs qəbul edərək ibadətə çevrildi. Beləliklə, bütpərəstliyin əsası qoyulmuş və günü-gündən inkişaf etmişdir.
Peyğəmbərin tərbiyə aldığı Hicaz bölgəsində ən çox yayılmış inanc bütpərəstlik olduğu üçün Peyğəmbər əvvəlcə bütpərəstliklə mübarizə aparmışdır.
Bəziləri Quranda da keçən bu bütlərin məşhur adları belə idi:
Manat
Məkkə ilə Mədinə arasında, dəniz sahilinə yaxın əl-Muselel adlı yerdə idi. Ənsar qəbilələri, Səd və Huzaa islam öncəsi bu bütə ibadət edirdilər.
Lat
Bu büt Taifdə idi. Taif camaatı ona ibadət edirdilər. Məkkənin fəthindən sonra Peyğəmbərimiz Əbu Süfyan b. Harb və Muğire b. O, Şubeyi bu bütü dağıltmaq üçün Taifə göndərdi.
Uzza
Qatafan, Qani və Bahile qəbilələrinin bütü idi.
Hubəl
O, Qureyşin ən böyük bütü idi. Qırmızı əqiqdən hazırlanmışdı.
Bunlardan başqa İsaf, Nailə, Vedd, Suva, Yəqus və Yəuk adlı başqa bütlər də vardı.
