Bakı, AzerPress:
Tarixçi Halil İnalcık Osmanlı fəth üsullarını sistemləşdirərkən qeyd edir ki, Osmanlı fəthləri tamamilə mühafizəkar xarakter daşıyırdı. Onlarda qəfil işğal və məskunlaşma siyasəti yox idi. Fəthlər müxtəlif mərhələləri izləməklə sistemli şəkildə həyata keçirilirdi. Birinci mərhələ alışma və ya alışdırma vaxtı kimi həyata keçirilirdi. Qazilərin daimi təzyiqi altında olan qonşu feodallar və ya dövlətlər bu təzyiqdən qurtulmaq üçün sultanın tabeliyini qəbul edib xərac verirdilər. Xəracın miqdarı nə qədər az olsa da, bu sistem qurulandan sonra Osmanlılar İslam şəriətinə görə ölkə əhalisini öz təbəələri hesab edirdilər.
Tabeçilik şərtlərinin pozulması halında həmin ölkə darülharb vəziyyətinə düşəcək və qazilərin aramsız basqınları yenidən başlayacaqdı. Siyasi şəraitdən və imkanlardan asılı olaraq milliyyət bağlarını sıxlaşdırmaq və nəhayət, yerli xanədana son qoymaq və o ölkəni birbaşa Osmanlı sancağına çevirmək üçün vaxt lazım idi. Osmanlı fəthləri bu cür mərhələli fəth siyasətini XVI əsrə qədər davam etdirib. Macarıstan istisna olmaqla, Dunay çayının şimalında yerləşən ölkələrin birbaşa ilhaqı üçün şərait heç vaxt tam əlverişli olmayıb. Başlanğıcda bu sistem Macarıstanda da tətbiq olundu, lakin Habsburqlara qarşı müdafiə ehtiyacı onun bir neçə qubernatorluğa çevrilməsi ilə nəticələndi.
Yerli sülalənin ləğvi ilə fəth üsulunun ikinci mərhələsi başladı. Köhnə dövlətə aid elementlər qismən qorunub saxlanılmış və bu bölgələr timar sisteminə daxil edildi. Timar sisteminin qurulması bütün sakinlərin və gəlir gətirən əmlak vahidlərinin dəftərlərdə qeyd olunmasını tələb edirdi. Tahrir (vergi verənlərin siyahısı) ilə bu bölgələr Osmanlı nizamına uyğunlaşdırıldı.
Osmanlılar fəth etdiklərdə yerdə köhnə nizamı birdən-birə ləğv etmirdilər və qanunlar dərhal həyata keçirilmirdi. Uzun müddət müqavimət göstərilən yerlərdə izdihamlı türk qrupları yerləşdirilərək əhalinin etnik quruluşu dəyişdirildi. Balkanlarda Osmanlılara müqavimət göstərilməyən və ya az müqavimət göstərilən yerlərdə türk ünsürlərinin faizi daha azdır. Bu prosesin əksi olaraq xristian zümrələr Rumelidən Anadoluya qovuldu və o bölgə daha asan türkləşdirildi.
Rumelinə keçid Osmanlılara nə qazandırdı?
Rumelinə gəlmək və bu ərazinin şüurlu şəkildə fəthi Osmanlı Bəylininin inkişafında ən mühüm amil kimi görünür. Osmanlıların Rumelidəki fəthlər nəticəsində zənginləşməsi, iqtisadi quruluşu durğun olan Anadoluda olan digər bəyliklərin əhalisinə və hərbi dəstələrinə təsir etmiş və beləliklə də Osmanlılara lazımi işçi qüvvəsi verilmişdir. Osmanlıların Rumelidə xristianlara qarşı apardıqları müqəddəs müharibə, yəni qəza siyasəti onlara böyük bir nüfuz və etibar qazandırdı. Osmanlı bəyliyi qazi xüsusiyyətlərini Anadolu bəylikləri arasında yaxşı təbliğat apararaq, digər bəyliklərə nisbətən nüfuz və üstünlük qazanmışdır. Osmanlının qəza siyasəti o qədər təsirli idi ki, hətta Səlcuqluların varisləri olan və Anadoludakı türkmən bəyliklərinin ən böyüyü olan Qaramanlılar belə buna qarşı dura bilmədilər. İlxanlığın zəifləməsi və Germiyan bəyliyinin Qərbi Anadoludakı Türkmən bəylikləri üzərində nəzarətini itirməsindən sonra Qaramanlılar bu bölgələrə nüfuz etmək üçün mübarizə apardılar. Lakin bu bölgələrdəki əhali və əsgərlər üzərində Osmanlı təsirini qırmaq üçün qaramanlılar daha güclü qazi olduqlarını sübut etməli idilər.
Türkmən bəyliklərinin 1367-ci ildə Qaraman bəyliyinin rəhbərliyi ilə latınlara qarşı təşkil etdiyi Qoriqos kampaniyası bu bəyliklərin bir növ güc nümayişi idi. Məmlüklər tərəfindən dəstəklənən bu səfər istənilən nəticəni vermədi və uğursuzluqla başa çatdı. Bu uğursuzluq Qaramanlıların təsirini sarsıtdı və Osmanlıları yenidən gündəmə gətirdi. 1387-ci ildə Frenkyazısı döyüşündə Qaramanlıların məğlubiyyəti onların Qərbi Anadoludakı türkmən bəylikləri ilə bağlı siyasətinə son qoydu və bu bölgələrdə Osmanlının təsiri açıq şəkildə başladı.
Süleyman Paşa Osmanlı dövlətinin əsl banisidirmi?
Osmanlı imperiyasının qurucusu dövlətə adını verən Osman bəydir. Lakin yuxarıda izah etdiyimiz kimi, kiçik bir bəyliyin böyüməsi və inkişafı və digər Anadolu bəylikləri üzərində təsiri Rumelinin alınması ilə bağlıdır. Osmanlılar Rumeliyə köçməsəydilər, Anadoludakı digər bəyliklərdən çox da fərqlənməyəcək və qısa müddətdə tarixin tozlu səhifələrində itib gedəcəkdilər. Buna görə də hökmdar olmasa da, əvvəlcə Karesi torpaqlarının fəthi, daha sonra Rumeliyə keçid və məskunlaşmasında oynadığı mühüm rolla Osmanlı dövlətinin əsl qurucusu Süleyman Paşa olub.
Osmanlı dövləti harada qurulub?
Osmanlı bəyliyi Söğüt və ətraflarında qurulmuş bir bəylikdir. Osmanlının indiyədək tarixdə ən böyük dövlətlərdən biri olması onun üzərində qurulduğu torpaqlara görə deyil, hər cəhətdən zəngin olan və siyasi müqavimətin mövcud olduğu Rumeli torpaqlarına görədir.
Qeyd edək ki, Osmanlı Bəyliyinin Rumelidə güclənməsindən sonra Anadolunu da öz ərazisinə daxil etməsinə diqqət yetirmək lazımdır. Dövlətin əsas siyasi təşkilatı təmin etdiyi bölgə Rumelidir. Osmanlı Rumelidə elə möhkəm bir dövlət qurdu ki, Osmanlıda çoxhakimiyyətlilik dövrü hesab edilən “Fitrət dövrü”ndə Anadolu torpaqları çox qısa bir zamanda itirildiyi halda Rumelinin böyük bir hissəsi onun əlində qaldı və Osmanlı bu ərazi sayəsində ayaqda qala bildi.
Teymurilərin istilasından sonra Osmanlılar Rumelini özlərinin əsl vətəni hesab etməyə başladılar. Bu hadisələr çərçivəsində Ədirnə paytaxt şəhərə çevrildi (Halil İnalcık Ankara müharibəsinə qədər paytaxtın Bursa olduğunu bildirir).
Diqqət yetirilməsi lazım olan digər bir məqam isə Osmanlı dövlət təşkilatında qurulan ilk inzibati vahidlərin Rumeli adını daşıması və mərasimdə sonradan qurulan Anadolu adlı birliklərdən öndə olmasıdır. Məsələn, Rumeli Bəyliyi Anadolu Bəyliyindən, Rumeli Kadiaskerliyi isə Anadolu Kadiskerliyindən daha üstündür.
Paul Uittek Rumelini Osmanlıların “varlıq səbəbi” adlandırır və Balkan müharibəsinin sonunda Osmanlıların varlıq səbəbini itirdiyini deyir.
İlber Ortaylı Osmanlı dövlətinin, əslində 1912-ci ildə süqut etdiyini bildirir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Rumeli olmasaydı, Osmanlı dövləti də olmazdı. Buna görə də Osmanlı dövlətinin əsas mərkəzi Rumelidir.
Trakyadan başqa bütün Rumeli Osmanlının əlindən çıxdığı üçün bu gün biz bunu tam dərk edə bilməyə bilərik, lakin 1385-ci ildə Sofiyanın, 1518-ci ildə Ərzurumun, 1387-ci ildə Selanikin, 1530-cu illərdə Vanın Osmanlı hakimiyyətinə keçdiyini nəzərə alsaq, vəziyyəti daha rahat başa düşmək olar. Bu məsələ yaxşı başa düşülmədiyi üçün Osmanlıların vətənləri Anadoluya etinasızlıq göstərməsinin tez-tez söylənilməsi stereotiplərdən biridir. Osmanlılar fəth etdikləri bütün torpaqları vətən kimi qəbul etdilər.
Rumelidə Osmanlı əsərlərinə tez-tez rast gəlmək normaldır, çünki bura onların ilk yayıldığı ərazidir və həmin ərazidə əvvəllər türk və İslam mədəniyyətinə aid heç nə yox idi. OSMANLI DÖVLƏTİ TARİXİ
Ləman Əsədli
Twitter: Lamanasadli01
